Artet Liberale në një Epokë Joliberale: Çlirimi i Mendimit nga Vargonjtë e Ndjenjës dhe Dëshirës

Liria e shprehjes, e kremtuar mjaft botërisht sa u mishërua si një e drejtë njerëzore në Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut, zë fill nga liria e mendimit. Tragjedia e kohëve tona është se pjesa më e madhe e mendimit bashkëkohor nuk është njëmend i lirë — ai gjendet kudo në një varietet vargonjsh, sidomos ato që krijohen nga mungesa e edukimit të vërtetë. Liria e të menduarit, që të përmbushet vërtet, kërkon iniciativë në të mësuar dhe disiplinë në arsyetim. Suazat e zakonshme të një mendjeje të pastërvitur e pengojnë atë nga të menduarit e lirë. Për pasojë, shprehja e saj nuk është aspak e lirë. Ajo përmban të gjithë toksinat e një mendjeje të plogësht: vocërrakërinë dhe paragjykimin, ekzagjerimin vulgar dhe përgjithësimet e nxituara, arsyetimin e metë dhe sigurinë e rreme. Këto kufizime intelektuale të vetëngritura, të formuluara shqueshëm nga William Blake si “pranga të farkëtuara nga mendja”, kufizojnë lirinë tonë për të menduar lirshëm dhe me imagjinatë. Liria e shprehjes ka pak kuptim kur nuk ushqehet nga liria e të menduarit.

Aftësia për të menduar në mënyrë të lirë buron nga një mendje e edukuar në artet e mendimit cilësor, që mund të zgjerohet ndjeshëm nga të arsyetuarit sasior por janë thelbësisht arte të cilësisë. Këto janë artet liberale, një frazë që, në rrënjë të saj nënkupton artet e lirisë. Tre artet liberale bazë, triviumi, janë artet cilësore të gramatikës, logjikës dhe retorikës. Dëmi që konstatojmë sot në jetën tonë qytetare pason humbjen e këtyre “arteve të komunikimit” dhe qe paralajmëruar më shumë se gjysëm shekulli më parë nga Mortimer Adler:

Aty ku njerëzve u mungojnë artet e komunikimit, diskutimi i mençur do të lëngojë. Aty ku nuk ka mjeshtëri të metodave për shkëmbimin e ideve, idetë reshtin së luajturi ndonjë rol në jetën njerëzore. Kur kjo ndodh, njerëzit janë pakëz më të mirë se shtazët që i nënshtrojnë me forcën e dhelpërisë dhe shpejt do të orvaten të dominojnë njëri-tjetrin në të njëjtën mënyrë.

Sot, shtazëria karakterizon ligjërimin tonë publik, ndërsa diskutimi inteligjent i ideve të rëndësishme gjen pak jehonë. Nëse duam të mbetemi një shoqëri qytetare, e përkushtuar ndaj arsyes, debatit dhe bindjes, atëherë artet e lirisë do të na duhen më shumë se kurrë. Nuk duhet të ngatërrojmë mjetet me qëllimet: këto arte, ndonëse studiohen për vetë vlerën e tyre të qenësishme, janë, prapëseprapë, instrumenta për të rrokur realitetin, çliruar mendjet dhe disiplinuar intelektin, dëshirat dhe orekset tona. Forma jonë e qeverisjes, që duhej ndërtuar me konsensus — e dështuar, me kompromis — varet nga aftësia për të komunikuar dhe nga zotësitë e domosdoshme të saj. Këto arte përfaqësojnë ato zotësi të domosdoshme.

Stërvitja e Mendjes për të Studiuar Lëndën dhe Frymën

Ne priremi ta përdorim lirinë dhe pavarësinë si sinonime, ndonëse me nënkuptime pakëz të ndryshme. Zakonisht, pavarësia konsiderohet si diçka që qeveritë duhet ta mbrojnë, nëse janë të përkushtuara ndaj popullsisë të cilës i shërbejnë. Liria, ndërkaq, është ajo që ne e lidhim me sjelljen njerëzore. Filozofët moralë përkufizojnë disa lloje të lirisë, përfshirë lirinë politike (lirinë nga shtrëngimi apo shtypja qeveritare), lirinë fetare ose morale (çlirimin nga skllavëria e vesit),[2] dhe lirinë ekonomike (një liri rrethanore që u jep mundësi njerëzve për të kërkuar lirshëm objektet materiale që dëshirojnë, të papenguar nga mungesa e mjeteve).

Thelbi i lirisë, në qytetërimin paramodern që lejonte skllavërinë, ishte politik. Një qenie “e lirë” njerëzore përkufizohej si e kundërt me “një skllav”. Por një përkufizim i tillë përfshinte një aspekt moral, pasi njerëzit e lirë duhej të përmbanin veten nga akrasia, apo mospërmbajtja morale. Liria e vërtetë ishte liria nga instiktet dhe dëshirat më të ulëta të njeriut. Fjala arabe për lirinë është ḥurrijjeh, që vjen nga rrënja ḥurr, që do të thotë, në kuptimin e saj mohor’ “jo skllav”. Arabët e lashtë kanë një proverb të mirënjohur:

Një skllav është njeri i lirë kur çlirohet nga dëshira Njeriu i lirë është skllav në zjarrin e pasionit

Artet librale (artet e lirisë, apo ‘artet që u shkojnë për shtat njerëzve të lirë,” nga latinishtja liber, i lirë) dalloheshin nga artet e nënshtruara të skllevërve apo klasave më të ulëta. Fraza arte liberale u shfaq për herë të parë në gjuhën angleze rreth fundit të shekullit të katërmbëdhjetë si një përkthim i frazës latine mesjetare artes liberals. Liberal, si një përcaktor që përdoret për njeriun, fitoi kuptimin “i lirë nga paragjykimi, tolerant”. Nga fillimi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, liberal i referohej dikujt që ishte në favor të reformave kushtetuese, marrë prej fjalës frënge të shekullit të tetëmbëdhjetë liberal, që shënonte dikë që mbronte liritë politike personale.

Amerika qe një ide e lindur nga artet liberale. Etërit themelues ishin përgjithësisht njerëz me dije të gjera në artet e lirisë, veçanërisht në trivium: gramatikë, logjikë dhe retorikë.[3] Triviumi ishte themeli i krejt edukimit në Amerikën e hershme. Ai ngërthente një edukim në cilësi, ndërsa një edukim në sasi mishërohej nga kuadriviumi: aritmetika, gjeometria, muzika dhe astronomia. Të dyja syresh mbaheshin si thelbësore, dhe bashkërisht përbënin artet liberale. Sot, fraza arte liberale ka marrë kuptimin “shkencat humane” dhe përshkruan një edukim të qendërsuar në letërsinë. Tradicionalisht, sakaq, të qenët plotësisht i edukuar përfshinte jo vetëm një edukim në shkencat humane por edhe familjarizim i plotë në gjuhësi dhe shkenca numerike, që qartësisht kishte si kusht aftësinë për të arsyetuar mirë në të dy fushat.

Sidoqoftë, siç kanë vërejtur Dorothy Sayers dhe autorë të tjerë, ishte triviumi që vuri themelet e metodologjisë së të dyjave syresh, pasi zotërimi i cilësdo disiplinë kërkon kalimin përmes të tri etapave të triviumit: etapës së gramatikës, në të cilën fitohet dija e bazave të disiplinës (pjesët që përbëjnë të tërën), dhe që ofron përgjigjet për pyetjet kush, çfarë, ku dhe kur; etapa e logjikës, që siguron të kuptuarit e mënyrës se si pjesët e disiplinës lidhen me njëra-tjetrën në mënyrë kuptimplote dhe shpjegon përse mësimet e saj janë të vërteta; dhe etapa e retorikës, që është zbatimi i disiplinës, apo praktika e saj — si realizohet në mënyrën më të mirë. Nëse e zbatojmë këtë shkallëzim në studimin e gjuhës angleze, për shembull, etapa e gramatikës kërkon të nxënit e fonikës, fjalorit dhe drejtshkrimit; etapa e logjikës përfshin gramatikën formale, përfshirë tetë pjesët e ligjërimit dhe sintaksën e rregullt; dhe përfundimisht, etapa e retorikës përfshijnë studimin e kompozimit dhe oratorisë.

Sa i përket kuadriviumit, në shkencat numerike (apo matematike), etapa e gramatikës përfshin të mësuarit e sistemit numerik, katër funksioneve aritmetike dhe sistemet e matjes. Etapa logjike kërkon avancimin drejt logjikës, argumentave të gjeometrisë dhe të kuptuarit e arsyes përse matematika është e vërtetë. Së fundmi, etapa e retorikës ngërthen zbatimet e matematikës në botën reale të kontabilitetit, inxhinierisë, astronomisë, shkencave kompjuterike, e kështu me radhë.

Metodologjia më e suksesshme e edukimit në historinë e njerëzimit lypte një të kuptuar të thellë të këtyre arteve, të cilat të shtata siç janë kanë një bazë në qytetërimet hebraike, kristiane dhe islame, njësoj si në qytetërimet homologe të kulturave indiane dhe aziatike. Në veprën e tij Doktrina e Krishterë, Shën Agustini mbron nevojën e njohjes së arteve për të kuptuar shpalljen. Artet liberale u bënë, gjithaq, një gur qosheje për edukimin mysliman dhe ideja e kolegjit si një qendër trajnimi për artet në shërbim të fesë është qartësisht një ide myslimane (Shih George Makdisi, Lindja e Kolegjeve dhe Mehdi Nakosteen, Historia e Origjinës Islame të Edukimit Perëndimor). Kohët e fundit, në veprën Zoti dhe Logjika në Islam: Kalifati i Arsyes, John Walbridge prezanton një shembull bindës të faktit që jo vetëm këto arte përbënin themelin e qytetërimit islam për një mijë vite, por edhe se rënia dhe gërryerja e tyre lidhet drejtpërdrejtë me rënien e atij qytetërimi dhe lindjen e ekstremizmit.

Në veprën e saj seminale, Triviumi: Artet Liberale të Logjikës, Gramatikës dhe Retorikësi, Motër Miriam Joseph përmbledh në mënyrë konçize rëndësinë e arteve gjuhësore dhe marrëdhënien e tyre me mendimin:

Triviumi është organoni, ose instrumenti i tërë edukimit në të gjithë nivelet për shkak se artet e logjikës, gramatikës dhe retorikës janë arte të komunikimit në vetvete pasi ato udhëheqin mënyrat e komunikimit — përkatësisht, të lexuarit, të shkruarit, të folurit dhe të dëgjuarit. Të menduarit i është brendashkruar secilit prej këtyre katër aktiviteteve.

Paradoksi në dukje i arteve liberale është se, nga njëra anë ato janë niveli më bazik i të mësuarit, format fillestare dhe më të poshtme të edukimit, ndërsa nga ana tjetër ato përbëjnë thelbin e arritjeve tona më të larta si qenie njerëzore. Ne e nisim studimin e arteve liberale në nivelin elementar të edukimit dhe vazhdojmë kështu nëpër nivelet më të larta të edukimit për pjesën tjetër të jetës, sepse ato na ndihmojnë të shquajmë çfarë është e vërtetë dhe çfarë jo.

Aftësia për t’u ballafaquar me abstraksionet — me ekzistencat jomateriale, si të thuash — ka qenë tradicionalisht një prej shenjave identifikuese më të dukshme të inteligjencës. Këto tri arte të gramatikës, logjikës dhe retorikës disiplinojnë mendjen në abstraksionin e cilësisë, mishëruar në gjuhën dhe arsyen dhe që konsiderohet se kanë një natyre shpirtërore nga të tre fetë abrahamike. Kuadriviumi i përbërë nga aritmetika, gjeometria, muzika dhe astronomia na disiplinon të mendojmë rreth sasisë, që është abstragimi i lëndës. Të dyja syresh — fryma dhe lënda — përfaqësojnë tërësinë e realitetit. Kësisoj, ne arrijmë tek potenciali real i arteve liberale: objekti i hulumtimit të tyre nuk është hiç më pak se vetë realiteti. Që këtej, mund të kuptojmë implikimet metafizike të gjuhës dhe mendimit.

Rëndësia e metafizikës dhe marrëdhënia e saj me artet liberale nuk mund të ekzagjërohen. Në të shkuarën, qëllimi kryesore i këtyre arteve ishte të bënin të mundur kërkimin e të vërtetës me instrumentat e duhur të të mësuarit.

Për ta ilustruar, le të kthehemi tek Motër Miriam Joseph:

Tre artet gjuhësore mund të përkufizohen në raportin me realitetin dhe njëri-tjetrin. Metafizika apo ontologjia, shkenca e qenies, merret me realitetin, me gjërat siç janë. Logjika, gramatika he retorika kanë marrëdhënien e mëposhtme me realitetin.Logjika merret me gjënë siç njihet.Gramatika merret me gjënë siç simbolizohet.Retorika merret me gjënë siç komunikohet.

Për ta ilustruar këtë më tej, le të marrim galaksitë si shembull. Ndërsa galaksitë e tjera ekzistonin përtej asaj tonës, ekzistenca e tyre ishte e panjohur për ne deri në zbulimin e teleskopit. Me zbulimin e galaktikës së parë, ajo u bë një entitet logjik, një gjë e njohur. Me t’u emërtuar ‘galaktikë’, ajo u bë një entitet gramatik dhe në çastin që ekzistenca e saj u komunikua dhe u shpjegua për të tjerët, ajo u bë një entitet retorik.

Rëndësia e metafizikës dhe marrëdhënies së saj me artet liberale nuk mund të mbivlerësohet. Në të shkuarën qëllimi kryesor i këtyre arteve ishte t’u bënte të mundur njerëzve të kërkonin të vërtetën me mjetet e duhura të të mësuarit. Kjo është arsyeja përse traditat fetare përqafuan përvetësimin, përhapjen dhe zhvillimin e këtyre arteve.

Ngjitja dhe Rënia e Gramatikës

Studiuesit i projektojnë gramatikat si taksonomi që përshkruajnë dukurinë natyrore të gjuhës. Nevoja për gramatika të tilla lind shpeshherë për shkak të një kalbëzimi natyror ose kur popullsitë migratore kërcënojnë integritetin e gjuhës amtare të një populli me shkarje gramatikore siç ka ndodhur gjatë fillimeve të Islamit, apo kur një shoqëri ruan një gjuhë fetare apo liturgjike si latinishtja apo arabishtja, të cilat është e nevojshme t’u transmetohen klasave të edukuara dhe masave për qëllime fetare.

Ne mund t’i qasemi gjuhës përmes kategorive metafizike të lëndës dhe formës, konceptet që lypsen për të kuptuar realitetin. Lënda e gjuhës është tingulli i folur dhe simbolet e shkruara, por forma e saj qëndron në kuptimin që ajo mbart: thelbin e saj. Kur unë them “mollë”, në mendjen tuaj evokohet një lloj i caktuar fruti (i kuq dhe/apo jeshil). Nëse them tuffāḥ, nëse e kuptoni arabishten, i njëjti frut ju vjen në mendje. Përmes diferencimit, nga lënda nxirret kuptimi. Kufinjtë (përkufizimet) u falin kuptimin fjalëve. Një fjalë, për shkak të kufijve të saj (fjalë për fjalë, përkufizimit të saj), na lejon të simbolizojmë një koncept në mënyrë efektive. Gjuha është një ‘kornizë’ që na sjell ndërmend atë që përpara të shqiptimit fshihej në mendjen e tjetrit.

Rumi, poeti dhe teologu pers i shekullit të trembëdhjetë, rrëfen një anekdotë të thjeshtë të katër udhëtarëve të uritur që vërejnë disa monedha në rrugë. Persi thotë, “dua të blej angūr “.

Turku thotë, “Jo! Unë dua üzüm.”

Arabi kërcen, “ ˁIneb është i vetmi ushqim që do të ma shuajë urinë.”

Greku nga ana tjetër, “Jo! Duhet të marrim stafil. “

Ata nisin të grinden dhe Rumi thotë se një poliglot që i dinte gjuhët e gjithësecilit do ta kishte zgjidhur keqkuptimin e tyre, pasi secili syresh po kërkonte rrush në gjuhën e tij. Simbolet dallojnë, por koncepti është i njëjti. Pikërisht, përmes gjuhës e simbolizojmë realitetin dhe e përcjellim atë tek të tjerët. Por gjuha është jashtëzakonisht e ngjyruar dhe dykuptimtë, ndaj edhe lehtësisht e keqkuptueshme. Gjuhëtarët kanë provuar se në shoqëritë primitive, të cilat shpeshherë kanë gjuhë më të sofistikuara se shoqëritë e përparuara, përdoret gjuhë shumë specifike që lidhet fort me realitetet konkrete rreth tyre. Kjo nuk do të thotë se njerëzit primitivë nuk abstragojnë — përkundrazi — por kuvendimet e tyre janë më konkrete dhe të mbështetura në realitet.

Ndërsa shoqëritë bëhen më të koklavitura, gjuha e shkruar bëhet domosdoshmëri, por për shkak se gjuha e shkruar vuan mungesën e ngjyrimeve të përkuljeve dhe emocioneve që mbarten përmes tingujve, nisin të shfaqen probleme. Që këtej, studimi i gjuhës, për të kuptuar dhe përçuar ide të ndërlikuara dhe kuptime abstrakte bëhet gjithnjë e më i rëndësishëm, madje i domosdoshëm.

Përpara ardhjes së Islamit në shekullin e shtatë dhe përpara se Kurani të bëhej vepra e parë e shkruar në gjuhën arbe, arabët kishin një gjuhë të folur shumë të sofistikuar dhe skrupuloze. Për shembull, fjala arabe për luanin ka dhjetëra alternativa që përcjellin kuptimet e përpikta përcaktimore. Arabët e quajnë ˁauf luanin në gjah, lejth luanin që i zë pusi presë, usāmah luanit në vrikun e lëshimit mbi prenë etj. Si një gjuhë shumë e moduluar — e atillë ku forma e një fjale, që tregon rasën apo kohën, përkufizon me përpikmëri funksionin e saj në fjali — arabishtja bën të mundur një sintaksë shumë më të shpenguar se anglishtja. Për shembull, një folje mund të zërë vend në fillim ose në fund të fjalisë. Në arabisht, unë mund të them “Xhoni shkoi” ose “shkoi Xhoni”, të dyja syresh konstrukte gramatikore plotësisht të pranueshme, pa asnjë diferencë në kuptim. Megjithatë, vendosja e modulimeve të papërshtatshme mbi fjalët apo emrat i ndryshon kuptimet dhe shkakton keqinterpretim. Së këndejmi, njohja e zgjedhimit dhe lakimit është një imperativ absolut për të zotëruar gjuhën arabe dhe për të shmangur keqkuptimet. Për më tepër, morfologjia jashtëzakonisht e sofistikuar e arabishtes u lejon fjalëve që të mbartin shtresa të shumëfishta kuptimore, pasi të njëjtat germa në të njëjtat pozicione mund të përçojnë shumë kuptime.

Gramatika e gjuhës arabe është tejet e vështirë si për arabët ashtu edhe për joarabët dhe do të thoja me bindje se kjo është një arsye kryesore për mungesën e produktit shkencor në arabisht krahasuar me atë që gjendet në gjuhët europiane. Megjithatë, argumenti është se arabët para-islamikë e njihnin gjuhën e tyre në mënyrë intuitive dhe e flisnin atë në mënyrë të saktë. Ajo ishte shkruar shumë rrallë dhe njerëzit që dinin shkrim e këndim mes tyre ishin një pakicë e vogël. Për shkak të kompleksitetit të lakimit arabisht, gramatika u bë e domosdoshme për të bërë të mundur interpretimin korrekt të veprave të shkruara. Ndofta, nuk ka ekzistuar një qytetërim me një histori më të pasur të analizës gjuhësore dhe zhvillim të studimeve linguistike përpara dhe pas shekujve të parë të kulturës islame. Vetëm në etapën e vonë të qytetërimit europian, nën ndikimin e myslimanëve, studimet linguistike u bënë mbizotëruese. Gramatikanët myslimanë gërmuan thellë në perspektivat sintaksore. Ata i shteruan studimet gjuhësore, duke garantuar që çdo fjalë e përmendur në Kuran dhe në hadith (traditat profetike) të kuptohej.

Në Perëndim, skolastikët e mesjetës përveshën mëngët dhe u krodhën thellë në oqeanin e gjuhës. Studiuesit përvetësuan mjeshtërisht gramatikat latine dhe greke, duke u bërë të mundur atyre të komunikojnë me efikasitet idetë filozofike, teologjike, mjekësore dhe ligjore. Traditat e shkollave të gramatikës u shfaqën si shkolla elementare ku studentët mësonin ngjyrimet e gramatikës latine. Latinishtja, gjuha intelektuale e Botës së Krishterë Perëndimore, u bë gjuha e shumë librave. Ndërsa gjuhët lokale bëheshin gjithnjë e më të rëndësishme dhe arsimimi u përhap gjerësisht, gramatika u shfaq edhe për gjuhët e përditshme. Gramatika i lejonte fëmijët të mësonin me shpejtësi një gjuhë të qytetëruar, që në vetvete u jepte individëve në shoqëri mundësinë për t’i dhënë kuptim njëri-tjetrit përmes komunikimit të folur dhe të shkruar, si edhe për të kuptuar drejt trashëgiminë që lanë pas brezat pararendës, që komunikojnë me ne nga përtej varreve.

Mjerisht, gramatika ka disa dekada që është në rënie dhe jo vetëm rastësisht apo nga neglizhimi. Në veprën The War Against Grammar (Lufta Kundër Gramatikës), David Mulroy dokumenton luftën shkatërrimtare dhe shpërbërëse që zhvillohet brenda kullave të fildishta të akademisë. Ajo nisi në fillim të viteve 1950, ndonëse fara e saj ishte shtënë shumë më herët. Frytet e hidhura të asaj largese të pafat nga theksi tradicional në artet gjuhësore janë të dukshme sot në argumentat e teoricienëve të teorisë kritike që e kuptojnë botën thjesht në termat e të pushtetshmëve dhe të papushtetshmëve. Ndërmjet gjërave që ata besojnë është se standardizimi i gjuhës është projektuar për të margjinalizuar të papushtetshmit dhe se një imponim i gjuhëve standarde traumatizon ata që flasin dialektet. Në mënyrë të pamohueshme, ata që nuk zotërojnë instrumentat e ligjërimit dominant përfundojnë të margjinalizuar, por në vend që t’i ndihmojnë ata të mësojnë gjuhën e klasës dominante, pra të tejkalojnë margjinalizimin e tyre, teoricienët kritikë, me ose pa qëllim, i lënë ata në gjendjen e tyre të margjinalizuar, duke vluar nga mëria ndaj klasës së privilegjuar që flet gjuhën standarde.

Malcolm X demonstroi se një zotërim mjeshtëror i gjuhës angleze, që ai e kishte arritur në burg, e ngritur mbi një bazë të shkëlqyer të krijuar në një shkollë të mirë gramatike, i dha atij një fuqi që e kanë zili edhe mbretërit: aftësia për të lëvizur nga vendi masat me mjeshtërinë e fjalëve. Virtuoziteti verbal i Malcolm-it dhe efikasiteti retorik e shpunë atë në Oxord Union, shoqëria më e lartë e debatit në Angli, por teoricienët kritikë ia mveshin me cinizëm këtë arritje “tolerancës represive” të një sistemi opresiv por jashtëzakonisht të sofistikuar.

Një perspektivë popullore sot e konsideron studimin e gramatikës të thatë, të vështirë për t’u zotëruar dhe përfundimisht jopopullor. Për shkak se ajo mësohet gjithnjë e më pak, ne humbim aftësinë për të kuptuar njëri-tjetrin dhe që këtej lirinë për të komunikuar. Si dëshmitarë të një kohe në të cilën gjuha po humb saktësinë dhe kuptimin e saj, shohim rrudhjen e fjalorëve dhe shtimin e papërmbajtur të keqkuptimeve. Studentët sot hyjnë në kolegjet tona me aftësi të mekura gramatikore dhe fjalorë anemikë, me gjithë dymbëdhjetë vitet e arsimimit. Ajo janë privuar nga edukimi dhe formimi bazë në artet gjuhësore. Faji qëndron jo tek ata por tek shkollat e tyre. Ata hyjnë në kolegje përgjithësisht të paaftë për të kuptuar, jo më për të mbajtur gjallë, literaturën që u nevojitet dëshpërimisht dhe librat e mëdhenj që mund t’i lartësojnë shpirtrat dhe t’u pasurojnë gjendjet e tyre të varfëruara. Proza e lavdishme e Melville, me sintaksën e saj të padepërtueshme, është përtej aftësisë së studentëve për të cikur pa kërrabën e aftësive linguistike skrupuloze. Përfytja me Shekspirin bëhet një detyrë e tmerrshme dhe të rrokurit e shtresave të kuptimeve në vepra të tilla klasike gati-gati e pamundur. Ndërkaq, dëshmojmë shushatjen nga valët e tweet-ve dhe mesazheve antigramatikore, siç bën një monokulturë që lajkaton celebritetet që janë vetë të pashkolluar në artet gjuhësore.

Shumë nga të rinjtë e sotëm janë të përvëluar për të lexuar, siç e tregon Barry Sanders në veprën e tij A is for Ox: The Collapse of Literacy and the Rise of Violence in an Electronic Age. Gramatika ka rol për të luajtur. Pa të ne jemi lëndë pa formë, mendim pa substancë, njerëz pa qëllim, por mbi të gjitha atome në kullën e egoizmit, që vajtojmë se askush nuk na kupton dhe ne nuk e kuptojmë botën.

Shqiptimi ishte, dikur, një lëndë e rëndësishme që u lejonte studentëve të depërtonin si kompleksitetin e fjalëve, me kuptimet dhe nënkuptimet e tyre të larmishme, dhe pasurinë dhe bukurinë e tyre. Ne e ndeshim këtë në fjalën thesar, nga fjala greke për thesarin. Fjalët janë të çmuara dhe ruajtja e tyre është një besë e shenjtë e kaluar dorë më dorë në çdo brez. Arabët kanë një shkencë rrënjëthellë të njohur si fiḳḥ el-lughah, që zbulon dallimet delikate ndërmjet sinonimeve të përdorura shpeshherë në mënyrë të ndërkëmbyer. Me humbjen e këtyre ngjyrimeve, përpikmëria zhduket dhe ndërsa zhduket përpikmëria, komunikimi ngec. Me ngecjen e komunikimit, përhapet përçarja. Me përhapjen e përçarjes, shoqëria civile zmbrapset dhe zbutja e natyrës së egër të njerëzve dhe qetësimi i udhës së shoqërisë njerëzore bëhen të pamundura.

Instumenta Kundër Tiranisë

Ne po humbim gjuhën dhe me humbjen e gjuhës po humbim veten. Kjo nuk është gjë e lehtë. Ne flasim por dështojmë të përkufizojmë termat, sepse nuk pjesëmarrim në një kulturë dhe edukim që na bën të mundur të kuptojmë termat që përdoren. Liria, e drejta e jetës, e drejta e zgjedhjes, e mira, e keqja, e drejta, e padrejta, kuptimi, relativizmi: të gjitha këto fjalë na pezmatojnë thellësisht. Ne gjejmë filozofi të tëra të ngulitura në secilën syresh, por nuk i zotërojmë më instrumentat për t’u kredhur në ato filozofi. Edhe kur i kishim ato instrumenta, këto filozofi dhe pyetjet që ato shtrojnë ishin të pakapshme, por të paktën atëherë ne ia dilnim të gjurmonim kuptimin e tyre me njëfarë shprese për sukses dhe dialog inteligjent.

Kur i humbim artet e cilësisë (triviumi) dhe sasisë (kuadriviumi), kur nuk rrokemi dot me abstraksionte e shpirtit dhe lëndës, ne humbim aftësinë për të kuptuar implikimet metafizike të gjuhës dhe mendimit dhe nuk jemi të lirë të mendojmë më: vërtet, “liria e fjalës apo shprehjes” humb kuptimin. Kjo zbrazëti grish demagogët dhe tiranët të cilët, si Drakula, mund të lulëzojnë vetëm në errësirë, në mungesë të dritës së mendjeve të çprangosura të qytetarëve.

Shekspiri i njihte mirë rreziqet që paraqiste për tiranët njohja e gjuhës dhe se sa shumë i trembeshin ata një publiku të edukuar. Në veprën Henri VI, Shekspiri vë këto fjalë në gojën e sovranit:

Ju e keni korruptuar më së tradhëtueshmi rininë e mbretërisë duke ngritur një shkollë gramatike; dhe ndërsa më parë, etërit tanë nuk kishin libra të tjerë veç librit të borxheve dhe llogarive [instrumentat e materializmit dhe biznesit], ju keni bërë të përdoret shtypi dhe, në kundërti me mbretin, kurorën dhe dinjitetin e tij, ju keni ndërtuar një punishte letre. (Akti IV, skena 7).

Gramatika, librat dhe letra janë materiale revolucionare për tiraninë sepse ata mundësojnë transmetimin e arteve të lirisë, që janë fatkeqësi për çdo despot. Në fakt, Shekspiri vetë ishte produkt i përhapjes së shkollave të gramatikës dhe abetareve të tyre të domosdoshme nga vitet 1529–1545, siç dokumentohet nga Charles Butterworth në The English Primers: Their Publication and Connection with the English Bible and the Reformation in England.

Artet liberale i rezistuan ndryshimit për pothuaj dy mijë vjet. Tetë elementët e ligjërimit, të shtëna nga gramatikani helen Dionisius Thrax dhe të popullarizuara me anë të Ars Grammatica dhe abetaret e saj, Ars Minor nga Donatus, u janë mësuar fëmijëve të panumërt për dy mijë vjet. Rregullat aristoteliane të logjikës, të formuluara nga një prej mendjeve më madhështore në historinë njerëzore, mbetën pothuajse të pandryshuara për mbi dy mijë vjet. Ato janë rregullat e të menduarit që kontribuan në fuqinë intelektuale të mendjendriturve si Avicena, el-Fārābī, Averroes, Maimonides, Shën Thomas Aquinas, Francis Bacon, John Locke, Thomas Hobbes dhe Immanuel Kant.

Rregullat e termit logjikë mbajnë të lidhur fort pas themeleve sistemin tonë ligjor dhe na lejojnë të kuptojmë shkarjet në argumentat që na paraqiten nga politikanët, sociologët, ekonomistët dhe filozofët, ekspertiza e të cilëve mund të na fshehë mundësinë e tyre për gabim — sepse është shumë njerëzore. Në një shoqëri dhe rend shoqëror që ngrihet mbi aftësinë e qytetarëve për të bërë zgjedhje racionale dhe morale, ne duhet të jemi të përgatitur t’i kuptojmë këto zgjedhje dhe argumentat që paraqiten nga liderët tanë, me qëllim që të marrim vendimet e duhura që i nevojiten shoqërisë dhe neve vetë për të lulëzuar. Ne duhet të kemi lirinë e mendimit dhe aftësitë gjuhësore për të bindur — dhe për t’u bindur — me komunikim të shëndoshë, premisa logjike dhe përfundime të vlefshme. Ky është thelbi i triviumit. Artet e lirisë nuk do të zhduken, as nuk do të ndrydhen përgjithmonë. Vetë natyra jonë i detyron ato të gjallërohen brenda nesh dhe të na bëjnë të vetëdijshëm edhe një herë për atë që na bën qenie humane.

Përktheu: Vehap Kola

Shënime:

[1] Mortimer J. Adler, “ Free Minds & Free Men”, përzgjedhje nga How to Read a Book, 1940, The Free Capitalist, http://www.freecapitalist.com/2014/12/04/free-minds-and-free-men/.

[2] Virtyti është tipari dallues i njerëzve të lirë në idealin grek.

[3] Në disa raste dialektika është zëvendësuar me logjikën. Në traditën islame, dialektika lindi si një disiplinë e ndarë që përdorte instrumentat e logjikës në diskutimin me njëri-tjetrin. Me fjalë të tjera, logjika mund të praktikohet në mënyrë autonome, por dialektika kërkon një bashkëbisedues.

[4] Sister Miriam Joseph, The Trivium: The Liberal Arts of Logic, Grammar, and Rhetoric (Philadelphia: Paul Dry Books, 2002), 6.

[5] Joseph, The Trivium, 8–9.