Modernizmi dhe Era e Barutit
Koha Leximit 15 minuta Çështja e modernizimit është rikthyer së fundmi shpesh në Perëndim, ashtu si edhe në pjesën tonë të botës, pasi ajo prek të gjitha sferat e jetës: politikën (demokratizimi), ekonominë (më shumë privatizim), arsimin (ndryshimi i kurrikulave për t’u përputhur me standardet dhe botëkuptimin modern perëndimor), e kështu me radhë. Disa studiues perëndimorë kanë filluar të pretendojnë se Islami është në mënyrë të natyrshme armiqësor ndaj modernizmit. Për pasojë, disa mendimtarë arabë dhe myslimanë janë ngritur për të mbrojtur Islamin dhe për të dëshmuar të kundërtën. Ata kanë paraqitur prova të pakundërshtueshme për të treguar se Islami nuk e kundërshton në thelb modernizmin, por përkundrazi e mirëpret atë dhe është i aftë ta përvetësojë atë, metodat dhe vlerat e tij.
Ky dialog nënkupton se termi “modernizëm” është një term shumë i mirëpërcaktuar me një kuptim dhe rëndësi specifike, se modernizmi nuk ka një histori të veçantë, se manifestimet e tij nuk ndryshojnë nga një kulturë apo epokë në tjetrën, dhe se ekziston vetëm një “modernizëm” i vetëm dhe i përcaktuar. Ne zakonisht u referohemi fjalorëve perëndimorë për të identifikuar kuptimin e saktë të çdo termi, si dhe domethënien e tij të saktë. Megjithatë, pasi t’i kemi lexuar të gjitha përkufizimet dhe, me ndershmëri, t’i kemi pranuar disa ose të gjitha ato, problemi që shtrohet është se si ta përkthejmë “modernizmin” pa i testuar apo verifikuar këto përkufizime dhe përputhshmërinë e tyre me realitetin, tonin apo të Perëndimit, pa studiuar shqyrtimet e reja në emër të modernizmit në Perëndim, dhe pa shqyrtuar historinë e zhvillimit të fenomenit që emërtohet me termin “modernizëm”.
Modernizmi, Natyra dhe Njeriu
Termi “modernizim” nuk përbën përjashtim nga ky rregull, pasi ekzistojnë shumë përkufizime për nocionin e modernizmit. Megjithatë, ekziston një konsensus pothuajse i plotë se modernizmi lidhet plotësisht me mendimin e lëvizjes së Iluminizmit, e cila buron nga nocioni se Njeriu është qendra dhe sovrani i universit. Prandaj, Njeriut i mjafton vetëm arsyeja e tij për të studiuar realitetin, për të menaxhuar shoqërinë, apo për të dalluar të mirën nga e keqja. Brenda këtij kuadri konceptual, shkenca bëhet baza e mendimit, domethënë burimi i kuptimit dhe vlerës, dhe teknologjia kthehet në mekanizmin themelor të shfrytëzimit dhe reformimit të natyrës, me qëllim që Njeriu të mund të realizojë lumturinë dhe rehatinë.
Vetëm pak njerëzve mund t’u duket ky përkufizim gjithëpërfshirës dhe përfundimtar, ose të paktën i përshtatshëm. Por nëse e shqyrtojmë çështjen më me saktësi, zbulojmë se modernizmi nuk është thjesht përdorimi i arsyes, shkencës dhe teknologjisë. Përkundrazi, ai është përdorimi i arsyes, shkencës dhe teknologjisë ndaraz nga vlerat, pra të zhveshura nga çdo vlerë. Ky është një dimension i rëndësishëm i sistemit modernist perëndimor. Në një botë pa vlera, të gjitha çështjet rezultojnë të jenë të barabarta. Të gjitha bëhen relative. Si rrjedhojë, konsiderohet e vështirë të gjykohet dhe e pamundur të dallohet e mira nga e keqja, drejtësia nga padrejtësia, thelbësorja nga relativja, dhe në fund, Njeriu nga natyra apo Njeriu nga materia.
Në këtë pikë shtrohet pyetja: si mund të zgjidhen konfliktet apo si mund të zbuten mospajtimet që janë pjesë e pandashme e ekzistencës njerëzore? Sepse në mungesë të vlerave absolute, tek të cilat mund të referohemi, individi apo grupi etnik shndërrohet në pikën e vetme përfundimtare të referencës. Për pasojë, interesat e tij do të konsiderohen normë, ndërsa e kundërta e tyre përjashtim, pra e keqe. Kjo ide ka çuar në shfaqjen e forcës dhe vullnetit individual si mekanizëm për zgjidhjen e konflikteve dhe mosmarrëveshjeve.
Ky modernizëm, që bota perëndimore ka përqafuar, e ka shtyrë Perëndimin të konsiderojë veten (por jo Njeriun apo njerëzimin) si qendrën e botës dhe të shohë botën si një material të përdorshëm që duhet shfrytëzuar nga më i fuqishmi, më i përshtatshmi dhe më i avancuari. Prandaj, sistemi modernist perëndimor është në realitet një sistem imperialist, darvinist. Ky është përkufizimi i vërtetë i modernizmit, ashtu siç është realizuar historikisht, ndryshe nga përkufizimet që i jepen atij në fjalorët perëndimorë. Është pikërisht ky përkufizim që na mundëson të lexojmë dhe analizojmë disa fenomene “moderne”.
Perëndimi modern dikur e paraqiste veten si një civilizim human që e vendoste Njeriun në qendër të universit. Më herët në histori, shoqëritë perëndimore ishin ende koherente në aspektin shoqëror dhe familjar, pasi fenomenet negative që sot mund të vërehen përmes mediave masive ende nuk kishin dalë në pah si një mënyrë jetese e përhapur. Këto fenomene negative ishin ende raste të izoluara dhe nuk konsideroheshin si modele domethënëse. Prandaj, ato shpesh anashkaloheshin dhe përjashtoheshin si margjinale. Mendimtarët dhe intelektualët reformatorë (liberalët, marksistët dhe islamistët, ndër të tjerë), në atë kohë, bënin thirrje për të kapur hapin me Perëndimin, domethënë për të përqafuar modernizmin perëndimor. Në atë periudhë nuk kishte ndonjë kritikë apo kundërshtim serioz ndaj modernizmit. Përkundrazi, të gjithë festonin lavditë e tij, dhe me të drejtë, pasi forma e modernizmit që ata përjetuan ishte, në tërësi, madhështore dhe dashamirëse.
Modernizmi dhe Armët
Megjithatë, gradualisht, modernizmi perëndimor filloi të zbulojë fytyrën e tij darviniste, teksa mobilizoi dhe dislokoi ushtritë dhe armatat kolonialiste për të kolonizuar dhe shkatërruar gjithçka në Azi, Afrikë dhe Amerikë. Ai i shndërroi këto koloni në material të përdorshëm, burim lëndësh të para dhe fuqie punëtore të lirë (skllavëri), si dhe në një treg të përhershëm të hapur për mallrat perëndimore. Duket se mendimtarët reformatorë të hershëm nuk e lidhnin modernizmin perëndimor me imperializmin perëndimor, pasi kur vizitonin kryeqytetet perëndimore, nuk shihnin gjë tjetër veçse dritë dhe iluminizëm, edhe pse topat perëndimorë po bombardonin dhe po shkatërronin kryeqytetet tona, në një mënyrë shumë moderne. Prandaj, ata që mbetën në vendet e tyre arritën të shohin shpërthimin e flakëve të zjarrta, të dëgjojnë shpërthimet e bombave (moderne), dhe të thithin aromën e barutit.
Disa narrative historike tregojnë se, gjatë epokës koloniale, një klerik mysliman algjerian u informua se ushtritë franceze kishin ardhur në Algjeri për të përhapur civilizimin modern perëndimor në atë vend. Përgjigjja e tij ishte e ftohtë, e shkurtër dhe domethënëse: “Pse atëherë i sollën të gjitha ato armë?” Ky klerik algjerian e kuptoi që në fillim lidhjen mes modernizmit perëndimor dhe imperializmit, ndërkohë që të tjerët e kuptuan vetëm më vonë.
Epoka e zbulimeve gjeografike dhe e Rilindjes (shekulli i shtatëmbëdhjetë) ishte gjithashtu epoka e zhdukjes së miliona popujve të kolonizuar. Udhëheqësi algjerian Bin-Billa e shprehte kështu: “Ky zot (idhull) modern industrial ka vrarë një racë të tërë (racën e kuqe) dhe ka shfrytëzuar pa mëshirë një tjetër racë (racën e zezë) përmes rrëmbimit dhe skllavërimit të miliona njerëzve. Viktimat e këtij operacioni kolonial të konsoliduar ishin gati njëqind milion qenie njerëzore, duke marrë parasysh që për çdo skllav që mbahej nga pronarët, nëntë të tjerë ishin therur.” Më pas, Bin-Billa u referohet indianëve meksikanë që u zhdukën dhe miliona algjerianëve që u masakruan gjatë kryengritjeve të tyre të shpeshta kundër kolonizimit francez.
Mund t’ia shtojmë kësaj tabloje edhe luftërat koloniale të opiumit kundër Kinës, valët e urisë që goditën Indinë pas zbatimit të ligjeve moderne perëndimore mbi pronësinë e tokës, Luftën e Parë dhe të Dytë Botërore që sollën përkatësisht rreth 20 milionë dhe 50 milionë viktima, viktimat e bombave atomike të hedhura mbi Hiroshimë dhe Nagasaki, si dhe viktimat e kampeve famëkeqe të punës së detyruar Gulag në Bashkimin Sovjetik.
Mustafa Said, heroi i romanit të vlerësuar të El-Tajjib Salih, Stina e Emigrimit në Veri, e përmblidhte këtë situatë me fjalët: “Dëgjoj rrapëllimën e shpatave të romakëve në Kartagjenë dhe galopimin e kuajve të Allenby-t në Jeruzalem. Anijet lundruan në Nil duke mbartur armë, jo bukë. Kolonizatorët ndërtuan hekurudha kryesisht për të transportuar ushtarë, dhe themeluan shkolla për të na mësuar si të themi ‘po, zotëri’ në gjuhën e tyre.”
Kolonizimi në Botën Arabe dhe Myslimane
Kështu, këto ushtri koloniale hynë dhe e ndanë botën arabe dhe myslimane, duke nënshtruar popujt e saj me të gjitha format e kolonizimit: kolonizim ushtarak në Egjipt, Siri, Liban, Marok, Tunizi, Sudan, Irak, Jemen, Gjirin Arab dhe Libi; kolonizim me vendbanime në Algjeri; dhe kolonizimin me shpopullim dhe vendbanime në Palestinë. Fuqitë koloniale i nxitën dhe bashkëpunuan me pjesët feudalë, të prapambetura dhe shfrytëzuese të shoqërive të kolonizuara dhe penguan modernizimin. Prandaj, ato shkatërruan projektin e Mehmet Ali Pashës në Egjipt, përpjekjen pararojë për modernizim dhe industrializim në botën arabe. Më pas, ato shtypën revolucionin popullor të Ahmad Orabi Pashës [për të drejta kushtetuese dhe pavarësi], ndërsa forcat “moderne” britanike ndërhynë dhe mbështetën khedivin përballë revolucionit, duke filluar një pushtim të gjatë dhe shtypës të Egjiptit. Fuqitë koloniale e përfunduan pushtimin e tyre duke krijuar shtete “moderne” që nuk kishin asgjë vërtet moderne përveç aparatit të sigurisë dhe shtypjes. Për më tepër, një entitet kolonial vendbanues dhe shpopullues u mboll mes nesh me dhunë dhe agresion, nën pretendimin se Palestina është një tokë pa popull për një popull hebre që po kthehej në tokën e stërgjyshërve të vet, bazuar në rrëfimin biblik.
Së fundmi, sionistët dhe amerikanët kanë kërkuar në mënyrë ironike që Autoriteti Palestinez të modernizojë institucionet e tij. Megjithatë, e dimë se zionistët kanë refuzuar që në fillim, siç kanë bërë edhe kolonizatorët e tjerë, të bashkëpunojnë me sektorët modernë të shoqërisë palestineze, si organizatat joqeveritare (OJQ), partitë politike dhe sindikatat. (Në fakt, ata vranë një udhëheqës të njohur të punëtorëve para vitit 1948.) Ata preferuan të bashkëpunojnë me sektorin më tradicional të shoqërisë palestineze, duke menduar se ky mund të ishte më fleksibël dhe pragmatik, pasi supozohej të ishte më pak i vetëdijshëm për rreziqet e agresionit kolonial britaniko-zionist kundër tyre.
Megjithatë, edhe nga tradicionalistët, zionistët u zhgënjyen. Ndërsa zhvillonin dialog me disa udhëheqës tradicionalë (të udhëhequr nga Sejjid Muhammed Reshid Rida), palestinezët shfaqën interes për modernizimin e shoqërisë së tyre. Ata nuk kishin asnjë hezitim për të ftuar ekspertizë dhe investime të huaja, për sa kohë që mbizotëronin parimet demokratike (dmth. zgjedhje të lira mbi bazën “një njeri, një votë”) si mënyra e vetme për të arritur paqen dhe drejtësinë.
Chaim Weitzman komentonte: “Është (propozim) për paqen në varreza.” Dhe ai kishte plotësisht të drejtë. Sepse nëse idealet demokratike do të mbizotëronin në Palestinë, kolonët zionistë do të ishin një pakicë dhe kurrë nuk do të mund të përcaktonin fatin e palestinezëve apo të themelonin shtetin e tyre krejtësisht hebre, për të cilin këmbëngulnin dhe që gëzonte mbështetjen e fuqisë më të madhe perëndimore.
Një komentator izraelit vërente se shteti zionist nuk është më një shtet demokratik, por më tepër një shtet demografik (me shumicë hebreje). Megjithatë, ata tani kërkojnë modernizimin e sistemit politik arab dhe të sistemit arsimor islam. Kjo formë e veçantë e modernizimit, në realitet, nënkupton minimin e strukturave morale dhe kulturore që forcojnë kohezionin tonë dhe aftësinë për të rezistuar ndaj pushtimit ushtarak dhe depërtimit kulturor. Prandaj, një mendimtar e përshkroi këtë lloj modernizimi si “modernizimi natyror [biologjik]” që përpiqet të na ndryshojë në mënyrë që të pajtohemi me padrejtësinë që na imponohet, me shfrytëzimin që na rrjep energjinë, dhe të pengojë rrugët tona drejt ringjalljes.
Progresi: Konsum dhe më shumë Konsum
Pasojat negative të modernizmit darvinist nuk ishin të dëmshme vetëm për ne, por për gjithë njerëzimin dhe të gjithë faqen e tokës. Ky modernizëm paraqiti nocionin e “progresit” të pafund si qëllimin përfundimtar të Njeriut. Megjithatë, progresi është gjithmonë një përpjekje drejt një objektivi që nuk është i përcaktuar në fjalorë, por që monitorohet nga brenda dhe nxirret nga realiteti, domethënë nga shfrytëzimi dhe përdorimi i botës për interesin e njeriut perëndimor. Kështu, progresi (në Perëndim) matet kryesisht me konsum, konsum dhe më shumë konsum. Me fjalë të tjera, me konsumin nga ana e njeriut perëndimor të burimeve të mëdha natyrore.
Si rrjedhojë, kombet perëndimore që përbëjnë 20% të popullsisë së botës konsumojnë 80% të burimeve natyrore të saj. Vlerësohet se konsumi i popullit amerikan gjatë shekullit të kaluar ka qenë më i madh se konsumi i gjithë njerëzimit gjatë gjithë historisë. Megjithatë, meqenëse burimet natyrore janë në mënyrë të padiskutueshme të kufizuara (dhe konsumi perëndimor është jashtëzakonisht i pakufizuar), krizat mjedisore përkeqësohen vazhdimisht, dhe kjo padyshim do të na çojë drejt shkatërrimit. Një studim i fundit thotë se nëse progresi në stilin perëndimor përhapet në mbarë botën, njerëzimit do t’i duhen gjashtë planete si Toka për të nxjerrë mjaftueshëm lëndë të para dhe dy planete për të depozituar mbetjet. Prandaj, projekti darvinist modernist perëndimor është i destinuar të jetë i paarritshëm dhe përfituesit e vetëm të tij janë Perëndimi dhe një pjesë e elitës sunduese në vendet në zhvillim. Pirateria darviniste amerikane në Irak është një shprehje e kësaj qasjeje brenda elitës sunduese amerikane ndaj burimeve natyrore të botës, teksa përpiqet t’i dominojë ato në një botë ku ato janë në pakësim. Qëllimi është të ruhet ritmi i lartë i konsumit të amerikanëve, premtimi i modernizmit darvinist.
Mesa duket, çmimi moral dhe material i modernizmit darvinist është tejet i lartë. Le të shqyrtojmë së pari aspektin material. Disa studime trajtojnë nocionin e “kapitalit natyror fiks”, domethënë elementët natyrorë që nuk janë të rinovueshëm dhe as të zëvendësueshëm. Statistikat tregojnë se nëse llogaritet kostoja reale e çdo projekti industrial perëndimor, duke marrë parasysh të ardhurat monetare direkte minus humbjen nga konsumimi i kapitalit natyror fiks, do të rezultojë se projekti është në fakt me humbje dhe se projekti industrial perëndimor ka arritur të mbijetojë dhe të nxjerrë fitime vetëm sepse gjithë njerëzimi ka paguar çmimin përkatës. Megjithatë, vetëm njeriu perëndimor ka korrur përfitimet e industrializimit modern. Kështu, çmimi i tepruar i progresit, që u kërkua nga modernizmi darvinist imperialist, mund të identifikohet me dëmtimin e shtresës së ozonit, ndotjen e oqeaneve, efektin serrë nga zhdukja e pyjeve, mbetjet bërthamore, ndotjen e ajrit, ngrohjen globale, e kështu me radhë.
Tentativat Perëndimore për të refuzuar Modernizmin Darvinist
Modernizmi darvinist ka lënë gjurmë të thella mbi strukturën shoqërore dhe normat që e udhëheqin atë. Ndër fenomenet e ndryshme negative sociale përfshihen shpërbërja e familjes, mungesa e ndërveprimit shoqëror, sëmundjet psikologjike, ndjenja në rritje e tëhuajësimit dhe izolimit, shfaqja e njeriut njëdimensional, sundimi i paradigmave sasiore dhe burokratike mbi njeriun, rritja e shkallës së krimit dhe dhunës (industria e burgjeve është sektori me rritjen më të shpejtë në ekonominë amerikane), pornografia (kostoja materiale e prodhimit dhe kostoja morale e konsumimit), mallrat e panevojshme që nuk shtojnë dije apo nuk nxisin imagjinatën, por marrin kohën shoqërore për prodhim dhe konsum, inflacioni dhe shndërrimi i shtetit në përbindësh përmes agjencive të tij arsimore dhe të sigurisë, rritja e madhe e industrisë së kënaqësisë, medias dhe argëtimit, pushtimi i privatësisë dhe roli i saj i fuqishëm në formësimin e imazhit, ambicjeve dhe ëndrrave të njeriut që luhen nga operatorë të paqeverisur apo të pazgjedhur të industrisë, rritja e shpenzimeve ushtarake për armatime dhe përvetësimin e armëve të shkatërrimit në masë (për herë të parë në histori, shpenzimet për armatime tejkalojnë ato për ushqim dhe veshmbathje), mundësia gjithnjë e më reale e shkatërrimit të Tokës, qoftë menjëherë (përmes një lufte bërthamore), qoftë gradualisht (përmes ndotjes) dhe ankthi që i shkakton gjithë kjo njeriut modern. Në këtë pikë, efektet materiale ndërthuren me ato morale në mënyrë të tillë që bëhen të pandashme nga njëra-tjetra.
Disa mendimtarë perëndimorë i kanë kuptuar anët e errëta të modernizmit darvinist. Shprehje si “kriza e modernizmit”, “kriza e kuptimit” dhe “kriza morale” janë shprehje të shpeshta në sociologjinë perëndimore dhe rrëfejnë perceptimin gjithnjë në rritje mbi problemet e modernizmit. Idetë e të Gjelbërve kundër globalizimit dhe kapitalizmit, shkolla kritike e Frankfurtit, teoritë e reja zhvillimore mbi modelet e zhvillimit të qëndrueshëm dhe thirrja për të zhvilluar një globalizim të bazuar në solidaritet janë përpjekje për të refuzuar modernizmin darvinist që kërcënon njerëzimin, jetën në Tokë dhe vetë humanitetin e Njeriut. Në kritikën e tij ndaj modernizmit darvinist (para se të përqafonte Islamin), Roger Guérudy thoshte: “Beteja e epokës sonë është kundër mitit të përparimit dhe rritjes në stilin perëndimor. Është një mit vetëvrasës. Është gjithashtu një betejë kundër ideologjisë që ndan shkencën dhe teknologjinë (strukturën e mjeteve dhe aftësive) nga urtia (parashikimi i qëllimeve përfundimtare dhe kuptimi i jetës sonë). Një ideologji e tillë karakterizohet nga një individualizëm ekstrem që e shkëput Njeriun nga dimensionet e tij njerëzore dhe gërmon një varr të fundit mjaftueshëm të madh për të varrosur gjithë botën.”
Padyshim, ai kishte të drejtë, sepse modernizmi në stilin perëndimor filloi me pretendimet se e vendoste Njeriun në qendër të botës dhe përfundoi me këto fjalë të Michel Foucault: “Çdo përpjekje për të trajtuar Njeriun, mbretërinë dhe çlirimin e tij mund të pritet vetëm me një sarkazëm filozofike… Sepse Njeriu do të zhduket si një gërvishtje mbi rërën e plazhit që fshihet nga dallgët e detit. Bota ka filluar pa Njeriun dhe do të përfundojë po ashtu pa të. Ajo që është konfirmuar së fundmi nuk është mungesa apo vdekja e Zotit, por fundi i Njeriut.”
Premtimi i modernizmit perëndimor ishte theksimi i pozitës qendrore të Njeriut në univers. Megjithatë, realizimi historik i modernizmit po na çon me shpejtësi drejt vdekjes së Njeriut dhe vdekjes së natyrës. Qëndrimi njerëzor ndaj modernizmit darvinist të zhveshur nga vlerat është një pjesë thelbësore e kësaj revolucioni global dhe e përpjekjes për të rishikuar konceptet çnjerëzore që kanë dominuar civilizimin modern.
Prandaj, mund të jetë më e realizueshme të unifikohen të gjitha përpjekjet dhe forcat dhe të bashkëpunohet për rilindjen e prjketit modernist arabo-mysliman si kontributi ynë specifik në lëvizjen mbarënjerëzore, që përpiqet të tejkalojë modernizmin darvinist të zhveshur nga vlerat, të bazuar në konflikt, konkurrencë, përçarje dhe konsum në rritje, për të nisur një modernizëm njerëzor që buron nga humaniteti ynë i përbashkët. Me fjalë të tjera, modernizmi duhet të menaxhojë shoqërinë në një mënyrë të ndryshme që nuk e sheh Njeriun si thjesht materie apo që nuk shkëputet nga vlera. Ai duhet të lëvizë brenda kuadrit të sistemit të vlerave dhe të shohë ndjekjen e lumturisë jo përmes grumbullimit të pasurisë, plaçkitjes së natyrës dhe shfrytëzimit të Njeriut, por përmes përvetësimit të vlerave njerëzore, idealeve të drejtësisë, solidaritetit, ndërvarësisë dhe ekuilibrit midis vetes dhe natyrës, që është për të mirën tonë dhe për të mirën e gjithë njerëzimit.
_______________________________________________________________
* Dr. Abdel-Wahab El Messiri, autor dhe studiues egjiptian, Profesor i Letërsisë së Krahasuar, Universiteti ‘Ain Shams, Kajro, Egjipt
Origjinali arabisht i këtij artikulli, Al-Hadaathah wa Ra’ihat al-Barood, u botua në gazetën Al-Ahram më 1 shkurt 2003.
Megjithëse në arabisht përdoret fjala hadaathah, e cila zakonisht përkthehet si “modernitet”, redaktori e ka ndryshuar atë në “modernizëm” përgjatë gjithë tekstit, pasi konteksti e bën të qartë se autori nënkupton jo vetëm gjendjen moderne, por edhe filozofinë që qëndron pas saj.
Burimi: