Medina dhe Athina: Restaurimi i një Trashëgimie të Humbur

Shpërndaje

Termi arte liberale është bërë gjithnjë e më i paqartë për shkak të ideve dhe imazheve të llojllojshme që ai ndjell në mesin e njerëzve të arsimuar. Një dështim domethënës i edukimit modern qëndron në paaftësinë e tij për të ndarë qartazi dhe për të përkufizuar termat, të cilat për një kohë të gjatë kanë qenë ide të ngulitura të mendjes skolastike. Në logjikë, neve na mësohet se mund të arrijmë në një përkufizimi vetëm përmes një të kuptuari të gjinisë dhe dallimit të saj prej të tjerave në të njëjtën gjini. Kategoria e arteve liberale përkon në rubrikën e edukimit. Por çfarë e shquan edukimin liberal nga të tjerët, që ne të mund të mbërrijmë në përkufizimin e llojit të edukimit liberal? Dallimi bun në fjalën liberal, që qëndron si e kundërta kategorike e edukimit të nënshtruar. Këto terma burojnë nga të kuptuarit paramodern të shoqërive dhe strukturave të tyre hierarkike. Një edukim liberal u ofrohej njerëzve të lirë, ndryshe nga përgatitja profesionale që u jepej shërbëtorëve dhe skllevërve për t’u mësuar atyre aftësi të dobishme, me qëllim që të mund të ofrojnë të mirat dhe shërbimet që i nevojiteshin shoqërisë. Aftësi dhe mjeshtëri të tilla mund të besoheshin përmes stazhit të punës si çirak dhe nuk kërkonin formim rigoroz të mendjes.

Edukimi liberal në epokën paramoderne e përgatiste studentin për tri detyra thelbësore: teologun, juristin dhe mjekun. Teologu ishte mjeku i sëmundjeve të trupit jomaterial, juristi i sëmundjeve të trupit shoqëror dhe mjeku, kuruesi i sëmundjeve të trupit fizik. Kësisoj, përmes elitës së edukuar me metodën liberale, një shoëri kishte trajnuar mendjet që kujdesen për shërimin e këtyre tre aspekteve të jetës në tokë: jetën morale dhe frymësore të shpirtit; jetën shoqërore, tregtare dhe politike të njerëzve që jetojnë së bashku; dhe jetën e shëndetshme të trupit fizik, të domosdoshme për të shijuar dy aspektet e tjera të jetëve të tyre.

Shtatë artet liberale e ndanin botën në frymë dhe lëndë, cilësi dhe sasi, shpirt dhe trup. Një person i edukuar arrinte zotërim të të dy rrafshet e jetës: atë të mendjes dhe të lëndës. Studimet cilësore përfshinin gjuhën e folur të letërsisë, veçanërisht poezinë; proceset e të menduarit që zhvillohen në mendjen që konceptualizon, gjykon dhe arsyeton; dhe zhvillimin e një ndjeshmërie estetike të nevojshme që njerëzit të bindin, lëvdojnë, akuzojnë apo mbrojnë në mënyrë efektive. Studimet sasiore përqendroheshin në misteret e numrave përmes zotërimit të aritmetikës dhe gjeometrisë dhe zbatimit të tyre në muzikë si numra në kohë, si edhe në botën mbinatyrore si numra në kohë dhe në hapësirë.

Qasja gjithëpërfshirëse ndaj edukimit kultivonte një mendje të hapur ndaj habisë dhe nderimtare ndaj harmonisë së krijimit. Burimi i kësaj forme të edukimit mund të gjurmohet në misterin e feve të Egjiptit, Babilonisë dhe Greqisë. Zhvillimi më i madh i tyre u bart në qytetërimet hebraike, të krishtera dhe myslimane, që i përqafuan këto arte cilësore dhe sasiore për të kuptuar më mirë shkrimet e tyre respektive dhe botën fizike rrth tyre. Myslimanët i gjykonin se librat e shpallur merrnin dy forma: atë të mishëruarën në fjalët faktike të Zotit, që gjendet në Torah, Psalme, Ungjij dhe Kuran, si dhe atë që gjendet në librin e natyrës. E para studiohej me instrumentat e triviumit, ndërsa e dytë me shkencat e kuadriviumit.

Në librin e tij të dobishëm Mësimi për të Lulëzuar: Një Shqyrtim Filozofik i Edukimit Liberal, Daniel R. DeNicola në ofron një taksonomi të vlerë për termin e kontestuar të arteve liberale. Ai paraqet pesë qëllime të edukimit liberal: (1) transmetimi i trashëgimisë kulturore ndër breza; (2) vetërealizimi, që shpie në një individualitet normative; (3) të kuptuarit e botës dhe forcave që i japin formë jetës; (4) angazhimi me, dhe veprimi në, botën; (5) si dhe përvetësimi i aftësive të të mësuarit. DeNicola pranon se të pesta këto janë ‘njëkohësisht të shqueshme në konceptimet më solide të edukimit liberal.”

Para së gjithash, na nevojitet t’i përkufizojmë këto dy fjalë: edukim dhe liberal. Një përkufizim me vlerë për të parën na vjen nga teologu i shekullit të nëntëmbëdhjetë Kardinali John Henry Newman, i cili në Diskutimi VI, rreth ‘Idesë së një Universiteti’ thoshte, ‘Edukimi është një fjalë e lartë. Ai është përgatitje për dije dhe dhënie e dijes në raport të drejtë me atë përgatitje”. Siç duket, ky përkufizim kërkon pyetjen ‘Çfarë është në të vërtetë dija?’ Përgjigjja për këtë kërkon më shumë mendim dhe premisat metafizike të ngulitura në çdo qytetërim përcaktojnë konceptimin që ata kishin për rreth asaj që përbën dijen, prandaj kjo është një sfidë aspak e lehtë. Megjithatë, tani për tani le të mjaftohemi me këtë pasi shërben si një kuptim përbashkues i edukimit. Sa i përket fjalës liberal, Aristoteli na jep një përkufizim në veprën e tij Retorika: “Nga zotërimet, më të dobishmet janë ato që japin fryte; janë liberale ato që shpien në shijim. Me të frytshme nëkuptoj ato që prodhojnë të ardhura; të shijueshme, kur asnjë pasojë nuk shtrihet përtej përdorimit.”

Së këndejmi, një edukim liberal përfshin studentin që përvetëson përgatitjen për dije dhe mësuesin që e jep atë dije bazuar në përgatitjen e studentit në çdo etapë, përmes mekanizmit të strukturimit apo pozicionimit në mendje që bëhet për hir të vetë procesit dhe si mjet për fituar jetesë. Kur kjo arrihet, të mësuarit e vërtetë mund të fillojë. Me fjalë të tjera, pas një etape didaktike, nis të mësuarit e vërtetë përmes pjellorisë intelektuale ose procesit sokratik. Në këtë mënyrë ne mësojmë të jetojmë një jetë përmbushëse dhe qëllimplotë dhe jo thjesht të fitojmë jetesën.

Sa i përket përgatitjes, do të ofroja një shprehje nga Imam Xhuejni, mësuesi i mësuesit të dijetarëve myslimanë, Imam Gazaliut që jetoi në shekullin e njëmbëdhjetë dhe që më vonë u njoh si Akuini i Islamit. Imam Xhuejni thotë,

Nuk mund të përvetësoni dije pa gjashtë elementë. Do t’jua shpjegoj përmbledhtazi:

një mendje e mprehtë, zell, një vend i huaj, një përpjekje e madhe, frymëzimin e një mësuesi dhe një jetë e gjatë.

Në mënyrë mjaft interesante, këto dyvargësha që gjenden në shumë vepra myslimane, shfaqen pothuajse shtatëdhjetë vite më vonë në një formë paksa të ndryshme në latinisht nga Bernardi i Chartres, i cili thotë:

Mens humilis, stadium quaerendi, vita quieta, Scrutinium tacitum, paupertas, terra aliena.

Kjo përkthehet si “një mendje e përulur, zell për të mësuar, një jetë e qetë, hulumtim i qetë, varfëri, një vend i huaj.”

* * *

Pikturim i Sokratit nga ilustratorë selxhukë të shekullit të trembëdhjetë

Qytetërimet ngrihen mbi tekstet themelore. Pa Homerin, Athina e Solonit apo Perikliut mund të mos kishte ekzistuar kurrë, pa përmendur Athinën e Sokratit, Platonit dhe Aristotelit. Bibla bën të mundur lindjen e një tradite madhështore hebraike të dijes dhe kur ajo përkthehet në latinisht, ajo shtron themelet e Krishtërimit Europian. Ndërsa të krishterët rizbulojnë Athinën, ndodh një sintezë e jashtëzakonshme që marton Athinën me Jeruzalemin. Krishtërimi dhe helenizmi janë bazat shpirtërore të qytetërimit perëndimor dhe shekuj më vonë, ndërsa këto dy tradita nisin të shuhen për shkak të neglizhimit dhe prapësohen në prapaskenë, humbja e arsyes dhe shpalljes shkakton një kosto edhe më të madhe mbi brezat e boshatisur prej tyre, duke kulmuar në një avulluarje të lidhësit jolëndor që mbante bashkë strukturën shoqërore.

Duke nisur që nga shekulli I tetë, qytetërimi islam konkurron si I barabartë me qytetërimin perëndimor dhe në shumë raste kryqëzohet thellësisht me të. Ai, ashtu si qytetërimi I krishterë, është dhuntisur me një tekst themelor — Kuranin — që në thelb të tij është thirrje për dije, studim dhe përkushtim. Kurani përmend fjalën dije mbi njëqind ire. Ndërsa, foljet mendoj apo përsias përmenden gjashtëdhjetë e tetë ire. Fjala e ire e shpallur për Profetin Muhamed ﷺ ishte ‘lexo!’. Profeti ﷺ thoshte: “Kërkimi I dijes është detyrë e çdo myslimani dhe myslimaneje.” Në një traditë, ai shprehet, “Kërkojeni dijen, qoftë edhe deri në Kinë.”

Pikërisht gjatë jetës së Profetit Muhamed ﷺ u mbollën farat e sintezës ndërmjet Athinës dhe Medinës. Kjo ishte edhe koha e sundimit të një prej papëve më të shquar europianë: Gregorit të Madh, misionet gregoriane të të cilit në mesin e anglo-saksonëve të Britanisë do të shndërronin një popull të egër gjerman në një prej popujve më të ditur të botës. Ligji I Përtërirë 18:18 thotë: “Ne do të nxjerrim një profet [Muhamedin] të ngjashëm me ty [Moisi].” Si trashëgues I traditës mosaike, Profeti Muhamed ﷺ dëshironte fillimisht të pajtohej me judenjtë e Medinës, pasi I shihte ata si aleatë të natyrshëm. Ndërsa në fillim ata e mbështetën, me disa përjashtime të parëndësishme, atë mbetën përgjithësisht jobashkëpunues, duke dështuar të pranojnë vetë profecitë e tyre rreth tij. Atëherë, ai provoi një aleance me të krishterët dhe gjatë luftës së madhe dhe shkatërrimtare që po zhvillohej në rajon ndërmjet të krishterëve grekë dhe paganëve persianë (që ishin rreshtuar me hebrenjtë kundër të krishterëve), Profeti ﷺ mbajti anën e grekëve.

A.J. Arberry, një studiues britanik I Islamit në shekullin e nëntëmbëdhjetë, e përkthen me saktësi kapitullin e trembëdhjetë të Kuranit, “Rūm” si “Grekët”. Përkthimi I tij I vargjeve hapëse të kapitullit është:

Elif, Lam, Mim
Grekët u mposhtën
në copën më të afërt të tokës:
dhe, pasi mposhtjes së tyre,
ata do të jenë fitimtarë
në disapak vite.
Zotit I përket Urdhëresa
përpara dhe më pas,
atë ditë besimtarët do të gëzohen në
ndihmën e Zotit; Zoti
ndihmon kë të dëshirojë Ai; dhe
Ai është I Gjithëfuqishmi, Përdëllimtari.

Besimtarët u gëzuan me fitoren e një populli të Biblës mbi persët paganë. Në një hadith të përcjellë në Kenz el-Ummal, Profeti ﷺ ka thënë, “Grekët janë miqtë tuaj për sa të ketë mirësi në botë.” Ai gjithashtu ka thënë, “Urtësia [kërkimi I madh I grekëve] është një send I humbur I besimtarit. Kudo që ta gjejë, ai ka më shumë të drejtë ta marrë atë.”

Brezat pasardhës të myslimanëve e përthithën mendimin grek dhe, ndërsa fuqia e tij nisi të përmbyste shpalljen e kulluar të të vërtetave semitike të Profetit, me thjeshtësinë e tyre thelbësore dhe njëkohësisht iressal dhe racionalistët nisën të pjerren nga Athina (arsyeja) përkundër Medinës (shpalljes), përgjigjja sunite ishte pohim I të ires së madhe të dijes greke por edhe vendosje e kufizimeve mbi sovranitetin e saj me anë të një metodologjie rigoroze që ruante autoritetin e shpalljes në sferën e saj mbi arsyen, ndërsa vlerësonte autoritetin e arsyes në vendin që I takonte asaj. Sinteza që lindi njohu rëndësinë e arsyes dhe vendin e saj në fushat e shkencave natyrore, matematikës dhe metafizikës së rrënjosur në shpallje, por ruajti rëndësinë e të vërtetave të shpallura të panjohshme thjesht përmes arsyes. Këto ishin dy krahët që bënë të mundur që qytetërimi mysliman të ngjitej për shekuj të tërë.

Perëndimori dhe arabi duke praktikuar gjeometrinë, shekulli I pesëmbëdhjetë

Kërkimi i dijes u bë një prirje kryesore në botën myslimane. Në librin e tij Ngadhënjimtari i Dijes, historiani hebre Franz Rosenthal argumenton se qytetërimi islam është unik në histori sa i takon zbulimit, ruajtjes dhe transmetimit të dijes si raison d’être (qëllim i ekzistencës) i tij. Por koncepti i dijes përfshinte atë që besonte njeriu, që e konsideronte të mirë apo të keqe, dhe nëse ai kishte standarde të qarta sipas të cilave ai dëshirontë të jetonte. Kësisoj, ideja e edukimit përfshinte mësimin moral, intelektual dhe shpirtëror.

Në librin e tij Mendimi Arab dhe Bota Perëndimore, Eugene A. Myers vëren tek Imam Gazaliu se:

Kontributi i tij i parë për Islamin ishte vënia e edukimit në një marrëdhënie organike me një sistem thellësisht etik. Ai mësonte se përfitimet materiale nuk mund të sjellin lumturi pa një rizgjim moral dhe shpirtëror. Prandaj, edukimi nuk duhej kufizuar me dhënien e dijes. Ai duhet të nxisë ndërgjegjen morale të individit.

Në të njëjtin libër, Myers zbulon më tej ndikimin e madh që Athina kishte mbi Medinën e hershme, ndërsa klasikët e mëdhenj të shkencës greke, matematikës, logjikës dhe filozofisë qenë përkthyer gjatë periudhës ndërmjet vitit 650 dhe 1000 e.s. Kjo lëvizje historike e përkthimit, që përfshinte përkthime nga shumë të krishterë arabë që kishin studiuar në traditën bizantike, sjell disa tekste që do të transformonin botën myslimane në një masë të konsiderueshme dhe krijonin edhe shumë kriza intelektuale në proces.

Falë një mbështetjeje shumë intensive tek Kurani dhe Sunneti (tradita profetike), theksi në studimet gjuhësore nënvizon orientimin e përgjithshëm edukativ. Gramatika, leksikologjia si dhe mbledhja, studimi dhe ruajtja e poezisë së pasur dhe të shquar paraislame bëhet shtyllë kryesore e programeve të hershme myslimane. Avicena, që vdiq në vitin 1037, merr korpusin e Aristotelit dhe shkruan veprën El-Shifā’, që është version i tij i Organonit, me shtesa dhe pikënisje nga disa prej konkluzioneve të Aristotelit. Shifā’ bëhet një libër i rëndësishëm jo vetëm në Lindjen Myslimane por edhe në Europën Perëndimore, në sajë të përkthimit të saj në latinisht. Duke u mbështetur tek El-Shifā’, Gazaliu shkruan traktatin e tij me ndikim Qëllimet e Filozofëve, që shpjegon në një gjuhë më të thjeshtë bazat e traditës peripatetike. El-Shifā’ shfaqet si një ndikim madhor mbi mendimin filozofik hebraik si dhe mbi traditën skolastike të krishterë. Atëherë, Gazaliu paraqet logjikën — që ka patur një vend qendror në programin e kolegjeve islame — si një parakusht për teologjinë dhe jurisprudencën. Retorika arabe zhvillohet në Azinë Qendrore dhe i shtohet gramatikës dhe logjikës në një triadë lëndësh themelore për traditën islame që njihen si artet instrumentale (el-‘ulūm el-ālah) dhe ndonjëherë si tre artet (el-ṣinā’āt el-thelāth). Kështu, triviumi përfshihet plotësisht në traditën skolastike myslimane. Gramatika, sakaq, mbetet epiqendra.

Portretizim islam i Aristotelit, rreth 1220

Në librin e tij të rrallë Bazat e Gramatikës, Jonathan Owens argumenton në mënyrë bindëse se gramaticienët e Islamit ishin më afër atyre që ne sot i quajmë linguistë. Ata studionin çdo aspekt të gjuhës, përfshirë problemet thellësisht filozofike që lidheshin me të. Owens shprehet se studiuesit arabë të shekujve të njëmbëdhjetë dhe dymbëdhjetë duhen rishqyrtuar nga linguistët modernë, pasi ai mëton se orientalistët e shekullit të nëntëmbëdhjetë nuk ishin të mirëpajisur për të kuptuar shumë prej çështjeve rreth të cilave shkruanin ata studiues, sepse shkenca e linguistikës, që është e domosdoshme për t’i kuptuar faktikisht ato, nuk kishte lindur akoma.

Myslimanët ngritën shkollat e gramatikës të ngjashme me ato që u shfaqen në traditën perëndimore, kështu që për gjashtë apo shtatë vitet e para të studimit studentët memorizonin Kuranin dhe mësonin gramatikë dhe oratori. Përvetësimi i fjalorit kishte ndodhur në sajë të historive të trilluar me elegancë, të njohura si makāmāt. Studentët shpesh memorizonin tërësisht historinë dhe shënimet shpjeguese të përkufizimeve të fjalëve. Elementi tjetër ishin studimet sasiore të kuadriviumit, të njohura si artet racionale (el-‘ulūm el-‘aklijjeh).

* * *

Tradita myslimane dhe ajo perëndimore kishin qartësisht të përbashkët përkushtimin ndaj arteve liberale. Megjithatë, ndërsa myslimanët zhvilluan një fokus më të madh në shkencat fetare, elementët e arteve liberale të nevojshme për një individ të kultivuar plotësisht nisën të zbehen. Studimet gramatikore mbështeteshin ende në një masë të madhe në letërsinë dhe poezinë, por logjika e humbi epërsinë e saj për shkak të braktisjes së logjikës materiale të trajtuar tradicionalisht si thelbësore për një kualifikim të konsoliduar në filozofi, teologji dhe mendim kritik. Retorika vijoi të jepej në një shkallë të madhe, por artet hapësinore të kuadriviumit u dobësuan dhe përfundimisht u zhdukën nga formimi fetar.

Është e paqartë se përse nisi dhe u zhvillua kjo shthurje e identifikuar nga Ibën Khalduni në shekullin e katërmbëdhjetë, por një teori interesante është paraqitur nga George Makdisi në veprën e tij Lindja e Kolegjeve: Institucionet e Edukimit në Islam dhe në Perëndim. Pasi ndërton një argument bindës se shumëçka prej metodës skolastike të hulumtimit lindi si pasojë e hyrjes në kontakt të drejtpërdrejtë të traditës së krishterë europiane me traditën skolastike dinamike myslimane, Makdisi ngre çështjen se përse, pas Mesjetës, “Perëndimi i Krishterë qe në gjendje të bënte përpara, ndërsa Islami u vonua”:

Faktorët që luajtën rol janë pa dyshim të shumtë dhe të ndërlikuar, por një faktor shumë i rëndësishëm, sipas meje, ishte mbështetja e ofruar për vazhdimësinë e sistemeve ligjore të dy qytetërimeve në fjalë. Islami kishte vetëm një formë të mbështetjes, vakëfi ose fondacioni i bamirësisë, ndërsa Perëndimi i Krishterë doli nga shekulli i trembëdhjetë me dy forma mbështetjeje: korporatën, si edhe fondacionin bamirës. Madje, edhe fondacioni bamirës i tij ishte, atëbotë, i menaxhuar nga korporata. Forma e mbështetjes në Islam qe statike; ajo e Perëndimit të Krishterë, dinamike. Islami punonte nën rëndesën e ‘dorës së vdekur’ apo pronës së patjetërsueshme, ndërsa Perëndimi ishte në gjendje të shfrytëzonte të gjithë përfitimet e vakëfit dhe, ndërkohë, ta bënte edhe këtë formë të mbështetjes dinamike përmes korporatës.

Dallimi në rrjedhat paralele të të dy qytetërimeve nisi të shfaqej në shekullin e trembëdhjetë, një shekull i madh i korporatave në Perëndimin e Krishterë.

Faktori tjetër madhor, argumenton Makdisi, përfshirja në administratën qeveritare e pozitës së myftiut, që është një profil i ngjashëm me atë të juristit në traditën perëndimore, burim i opinionit juridik. Përpara lindjes së kësaj pozitë qeveritare në shekullin e trembëdhjetë, juristët ishin të pavarur dhe i merrnin pagat e tyre nga klientët dhe nga patronazhi. Makdisi arrin në përfundimin:

Metoda skolastike u bë një ushtrim honorifik dhe i mpakur dhe, përfundimisht, u zhduk nga skena si një element dinamik në edukimin dhe procesin e përcaktimit të ortodoksisë.

Nga ana tjetër, metoda skolastike u mbajt gjallë në Perëndim shumë kohë pasi ajo u zhduk nga vendi ku u zhvillua [origjinalisht]. Rilindja e shekullit të pesëmbëdhjetë nuk i dha fund praktikës së debatit në institucionet perëndimore të edukimit. Kjo praktikë u vazhdua në universitetet-kolegje të Amerikës Koloniale shumë kohë pas Revolucionit Amerikan. Nga ‘huamarrës’ në Mesjetë, Perëndimi u bë ‘huadhënës’ në epokën modern, duke i huajtur Islamit atë që ky i fundit e kishte harruar prej kohësh si produktin që e kishte prodhuar vetë kur (Perëndimi) adoptoi sistemin universitar të mbushur me elementë islamikë. Kështu, jo vetëm që Lindja dhe Perëndimi janë ‘pikëtakuar’, por ata kanë vepruar, reaguar dhe ndërvepruar në të shkuarën ashtu si ditët e sotme dhe, me mirëkuptim të dyanshëm dhe vullnet të mirë, kjo mund të vazhdojë në të ardhmen me dobi për të dy palët.

Shumë herët, Perëndimi bëri martesën e shpalljes me arsyen në një çiftim të jashtëzakonshëm të Athinës me Jeruzalemin, kaq i dukshëm në traditën intelektuale katolike që prodhon art, letërsi, filozofi dhe institucione madhore. Vepra e Agustinit Mbi Doktrinën e Krishterë shtroi themelin për studime të thelluara linguistike për të shqyrtuar shpalljen. Agustini, një zotërues mjeshtëror i retorikës, i njihte shumë mirë paqartësitë dhe kapriçot e gjuhës së folur dhe fjalës së shkruar. Ai gjithashtu kuptonte rëndësinë e pamësisë së Platonit dhe nevojës për një studim metafizik të ekzistencës për të mbërritur tek përgjigjet për pyetjet e përhershme rreth vullnetit të lirë, të keqes morale dhe natyrore, zgjedhës së pushtetit etj. Akuini, si Gazaliu përpara tij, njihte vlerën e madhe të filozofisë sistematike që lindi natyrshëm prej një studimi të thellë të metodave aristoteliane të arsyetimit dhe taksonomisë. Dallimet aq të dashura për mendjen skolastike bëjnë të mundur që ligjërimi rreth Zotit dhe krijimit të jetë i përpiktë në kufinjtë e të mundurës, duke marrë të mirëqenë pamundësinë e preçizionit matematik të lëndës jomateriale apo lëndëve cilësore.

Ndërsa Athina u tërhoq në prapaskenë për myslimanët dhe përkrahësi i fundit i madh i grekëve, Ibën Rushd, u gjend nën sulm për librat e tij, europianët, përmes Spanjës, përjetuan një rizgjim të madh grek në fenë e tyre semite falë trashëgimisë intelektuale myslimane që po përhapej mes tyre. Europa u ritakua me Athinën përmes edukimit mysliman që depërtoi në Europë dhe, kësisoj, ndodhi një ‘rilindje’ e madhe — pikërisht, “Rilindja”. Në botën myslimane, sakaq, Athina u bë gjithnjë e më anatemuar, ndonëse Imam Gazaliu u përpoq ta integronte metodologjinë e saj në traditën skolastike islame. Me përjashtim të traditës shiite dhe një fraksioni të vogël të studimeve metafizike sunite, mendimi grek vdiq tërësej në botën myslimane.

Divorci ndërmjet Athinës dhe Medinës shpjegon shumëçka nga ajo që shkoi keq në qytetërimin mysliman. Në rizbulimin e Athinës dhe sintetizimin e saj me Jeruzalemin, europianët vijuan t’i japin frymë një prej qytetërimeve më të mëdha në historinë njerëzore, i mahnitshëm në kërkimin e tij për dijen por thellësisht i çalë në barabitjen e dijes me pushtetin. Me kalimin e kohës, Europa, për shkak të aspekteve thelbësisht joracionalë të besimit të saj, e braktisi dalëngadalë shpalljen (Jeruzalemin) në favor të një arsyeje të cunguar që e redukton të vërtetën në empiriken, me gjithë fuqitë materiale që zotëron. Ndjekja e pushtetit dhe pushtimit të natyrës u bë në vetvete vrulli civilizues i Europës, duke mbërritur tek bomba atomike, ndotja e gjithëmbarshme, konsumerizmi i pagdhendur dhe një mënyrë jetese e shthurur, e pazonja për t’i ikur çaponjve të teknologjisë që zënë në grackë njerëzit në një sëmbim të ndërkryer të epshit të papërmbajtur në kërkim të iluzionit. Ndërsa myslimanët nuk e kanë braktisur Medinën e tyre të shtrenjtë dhe mbeten qytetërimi i fundit teocentrik në tokë, Athina është një kujtim i venitur i një martese të lavdishme që një herë e një kohë ishte lakmia e gjithë botës.

Një rivendosje e kësaj marrëdhënieje, që ishte kaq kumbuese në periudhën e hershme dhe bëri kaq shumë për të nxjerrë Europën nga pafuqia e saj intelektuale, është thelbësore për një ripërtëritje të traditës intelektuale të Islamit, që u bën të mundur myslimanëve të përballen me zgjuarsi me sfidat e krizës qytetërimore që kërcënojnë sot gjithë njerëzimin. Si, pra, mund ta ndreqim këtë thyerje?

* * *

Në Kolegjin Zejtuna, ne kemi kemi për qëllim të bëjmë më të mirën tonë për të restauruar traditën gjithëpërfshirëse të asaj që në Perëndim quhej artet liberale dhe në qytetërimin mysliman njihej si studimet e përgjithshme (el-dirāsāt el-xhāmi’ah), që e bën individin edīb, që është i përafërt me konceptin perëndimor të eruditit.

Njerëzit e antikitetit nuk e kuptonin botën si një lëndë pa qëllim, por në sajë të matricës së katër shkaqeve — materiale, efiçente, formale dhe përfundimtare — që vinin qëllimin në nivelin më të epërm të studimit. Kjo është lentja përmes së cilës ne mund t’i shohim përpjekjet myslimane për të ndihur restaurimin e kësaj traditë të humbur, duke nisur me shkakun e përfundëm, që i përgjigjet pyetjes “Cili është qëllimi i edukimit?” Qëllimi i edukimit nga pikëpamja islame — dhe për Kolegjin Zejtuna — është të ndihmojë studentët në kërkimin dhe zbulimin e të vërtetës nga ana e tyre. Kuadri epistemologjik islam mbetet i rrënjosur në tre ligje të mendimit: ligji i identitetit, ligji i të mesmes së përjashtuar dhe ligji i mungesës së kundërthënies. Studentët i mësojnë këto që në krye të herës. Në kredon teologjike më të rëndësishme në historinë islame, Nasafijjeh, shkruar në Azinë Qendrore në shekullin e dymbëdhjetë, Imam Nasafīu dhe komentuesi i tij Imam Taftāzānī shkruajnë:

Njerëzit e të vërtetës besojnë se realiteti është gjykim që përkon me faktin konkret. Ai përdoret në një kuptim të përgjithshëm për pohimet, artikujt e Besimit, fetë dhe shkollat e ndryshme të praktikës sa i përket përfshirjes së tyre në realitet. E kundërta e tij është jorealja. Por sa i përket termit “e vërtetë”, ai zbatohet në mënyrë të veçantë në pohimet. E kundërta e tij është pavërtetësia. Dallimi që mund të bëhet ndërmjet këtyre dy çifteve të kundërtisë është se në rastin e realitetit përkimi shihet nga pikëpamja e faktit konkret, ndërsa në rastin e të vërtetës, nga pikëpamja e gjykimit. Kuptimi i shprehjes “e vërteta e një gjykimi” është pajtimi i gjykimit me faktin konkret dhe kuptimi i shprehjes “realiteti i nje gjykimi” është pajtimi i faktit konkret me gjykimin. Thelbi i vërtetë i gjësë dhe themeli i saj janë ato që përbëjnë identitetin e gjësë, siç ilustrohet nga përdorimi i termit “kafshë racionale” për njeriun.

Myslimanët janë të bindur në traditën normative ndaj realizmit të moderuar, jo aq e ndryshme nga tradita katolike. Një përmasë e pamohueshme mistike ekziston krahas kësaj qasjeje që ka një ndikim të thellë mbi traditën por është analoge me fizikën njutoniane dhe kuantike: ndërsa duken reciprokisht përjashtimore, ato ndërkaq veprojnë në plane të ndryshme, një gjë që tradita islame i referohet si shkallë të ndryshme të ekzistencës (merātib el-vuxhūd). Myslimanët besojnë se e vërteta mund të arrihet, mbështetet nga arsyeja dhe faktikisht të përmbushet në një shpirt të shenjtëruar. Këot shkallë të ekzistencës njohen si dija e të sigurtës (‘ilm el-jeḳīn), e vërteta e të sigurtës (ḥaḳḳ el-jeḳīn) dhe, në fund të herës, thelbi i të sigurtës (‘ajn el-jeḳīn). Gazālīu ia përngjet këto etapa përkatësisht dëgjimit të krakërimës së një zjarri, të shikuarit të flakëve të zjarrit dhe djegjes nga zjarri. Krahas këtij kërkimi të të vërtetës së zbulueshme, edukimi duhet të ngulisë edhe parimin e , ideja që unë besoj se kam të drejtë në opinionin tim, por mund edhe të jem gabim. Kësisoj, përunjësia intelektuale zë një vend qendror në hierarkinë e virtyteve, Në fakt, Imam Xhunejdi argumentonte se ajo ishte obligimi i parë i qenies njerëzore, pasi është e pamundur të fitohet dije pa të.

Ekspozimi ndaj, dhe të mësuarit e, virtyteve morale ndikon të gjithë këtë sipërmarrje. Myslimanët, si katolikët dhe të krishterët ortodoksë, huazuan nga virtytet morale dhe intelektuale themelore të Aristotelit. Në veprën e tij Riḥlah, Ḳāḍī Ebū Bekr, një dijetar mysliman spanjoll, shkruan: “Ne gjejmë pajtim të plotë ndërmjet njerëzve të intelektit, pavarësisht fesë, se matricat e virtyteve morale janë katër: kurajo, vetëpërmbajtje, maturi dhe drejtësi.” Virtytet intelektuale të artit (tekne), maturisë (fronesis), intelektit (nous), shkencës (episteme) dhe urtësisë (sofia) mund, gjithaq, të kultivohen. Studimet retorike rrënjosin teknen e shkrimit në mënyrën më të bukur: së pari, mësimi i parimeve në logjikën material dhe metafizikë; mësimi i shkencës në matematikë, astronomi, dhe disiplina të tjera; dhe kultivimi i urtisë, veçanërisht në kuptimin e shkaqeve të para dhe përfundimtare të gjërave përmes përsiatjes. Në fund, kemi virtytet e fesë, që në Islam identifikohen si nëntë: frika, shpresa, mirënjohja, durimi, keqardhja, veçimi, mirëbesimi, kënaqja dhe dashuria.

Përfundimi i kujt ka marrë një edukim liberal të rrënjosur në devocion duhet të jetë një person që kurrë nuk lëndon të tjerët qëllimisht. Profeti ﷺ ka thënë: “Besimtar është ai njeri prej dorës dhe gjuhës së të cilit janë të sigurtë të tjerët”. Një person i tillë është ai që i bën të tjerët të ndjehen mirë dhe nuk kërkon kundërthënie, por nuk trembet nga një qëndrim kundërthënës nëse është për të mirën e përbashkët. Ai interesohet për këdo përreth por nuk ndjen asnjë nevojë për të qenë në qendër të vëmendjes. Ai nuk është dominues kur flet as nuk i bën të tjerët të ndjehen të lodhur, as nuk e çon bisedën tek vetja. Një njeri i tillë nuk ua vë veshin përgojimeve dhe thashethemeve dhe priret të ketë mendim të mirë për veprimet e të tjerëve. Ai nxjerr përfundimet më të mira nga komentet e të tjerëve, nuk është kurrë mendjengushtë apo gërnjar dhe nuk ndjehet kurrë i shpërfillur nga fyerjet, por i shqyrton ato me vetëpërmbajtje. Ai e njeh botën si një sprovë dhe ngatërresë, ndaj u nënshtrohet peripecive të kohës me dinjitet dhe pajtim, ruan rigorozitetin në argumente gjatë diskutimit, pa dashakeqje apo imponim ndaj atyre që janë më pak të edukuar, është i qartë dhe jo i ndërlikuar, i arsyeshëm që nuk lejon emocionet të zënë kryet e vendit, nuk korrigjon asnjëherë keqpërdorimin e gjuhës nga të tjerët, përveç se kur i jep mësim një student. Ai është gjithnjë i zënë me atë që i intereson atij, rrah mendimet përpara veprimit, por kur vepron shfaq vendosmëri. Ai nuk përqesh besimet e tjetrit, pavarësisht se sa absurd janë, respekton autoritetin dhe dijen si dhe ata që i përfaqësojnë këto. Atij i shijon bukuria dhe madhështia e krijimit, jeton në gëzim, si detyrë dhe si qëndrim. Ai beson në lirinë fetare në parim dhe i trajton familjen dhe miqtë me dashamirësi, dhembshuri dhe tolerancë kur është me vend. Ai i trajton të panjohurit me respect dhe dinjiteti, ndërsa armiqtë me mundësinë që ata mund të bëhen një ditë miq.

Shkaku material përfshin vetë kurrikulën, lëndën intelektuale të edukimit dhe instrumentat e tematikat për t’u marrë në studim. Për shembull, në Zejtuna, ne i vëmë një theks të madh përvetësimit të mjeteve, veçanërisht gramatikës, që tradicionalisht ka qenë themeli i edukimit mysliman. Rreptësia e gjuhës arabe kërkon një nivel të lartë të të kuptuarit gramatikor për të shmangur keqkuptimet skandaloze. Arsyeja e kësaj përfshin natyrën e gjuhës arabe, përkulshmërinë e sintaksës së saj, vështirësinë e madhe të morfologjisë dhe gjërësinë e pashoqe të fjalorit. Fjalori i dijetarëve paramodernë ishte i paanë dhe ata prireshin ta përdornin me shumë shije gjuhën e tyre të pasur. Një fjalor studimor i arabishtes përmban përafërsisht njëzet mijë rrënjë dhe prej secilës rrënjë mund të formohen disa fjalë. Çelësi qëndronte në të mësuarit e rrënjëve dhe modeleve të kuptimit për të shquar kuptimin e fjalës sipas kontekstit. Për ta bërë më të kuptueshme këtë, Shekspiri përdor njëzet e tetë mijë fjalë, dyzet përqind të të cilave ai e përdor vetëm një herë. Kësisoj, përvetësimi i fjalorit në anglisht dhe në arabisht është shumë i rëndësishëm.

Shkaku efiçent përfshin pyetjet e pedagogjisë: Si e japim dijen? Ai ngërthen si artin ashtu edhe shkencën e mësimdhënies. E gjithë mësimdhënia është ose induktive (të nisesh nga të veçantat për të mbërritur tek universalja) ose deduktive (të nisesh nga universalet për të zbuluar te veçantën). Mësimdhënia mund të jetë edhe didaktike apo dialektike, forma më e lartë e të cilave është dialektikja. Në Zejtuna, ne synojmë të ringjallim elementin didaktik të mësimdhënies, sepse ajo ishte karakteristikë e metodave skolastike të traditave arabe dhe latine, si parakusht për elementin dialektik dhe, gjithashtu, për shkak se ajo pasuron diskutimin. Disa shkolla të arteve liberale nuk e përdorin më metodën didaktike, por ligjërimi duhet respektuar po aq sa një diskutim rigoroz. Një ligjëratë e mirë është vetëm mënyra në të cilën aktet e maturuara, mjeshtërore të arsyetimit mund të ilustrohen për studentët në mënyrë të drejtpërdrejtë. Por që kjo të ndodhë, është e nevojshme që jo vetëm të ndiqet ajo që thuhet — dhe ajo ka një rëndësi të jashtëzakonshme — por edhe se si kuptimi shpaloset në kohë.

Lektori u kërkon studentëve të ndjekin një mënyrë të menduari që buron nga përmbajtja dhe në fryma e një liste tekstesh, që ata të mund t’i manifestojnë idetë për të tjerët përmes përdorimit të zhdërvjellët të fjalëve, akteve të organizuara të intelektit dhe qartësisë e rendit të ligjërimit. Veç kësaj, gjatë leximit të teksteve në gjuhët origjinale, lektorët duhet të jenë të bindur, si të thuash, ndaj një ligji intelektual graviteti për të mbajtur lidhjet e forta me bazën e palëkundur të tekstit — mundësitë gramatike dhe fushat semantike të krijuara nga pasuria e etimologjisë arabe. Lektori vijon të praktikojë aftësitë ekzegjetike të nevojshme për të provuar unitetin e një pasazhi apo të një numri pasazhesh në tekst. Të shqyrtuara në këtë dritë, leksionet mund të kuptohen si komentarë të gjallë dhe studentët që i ndjekin ato si bashkëpunëtorë në një art intelektual të lashtë.

Së fundi, kemi shkakun formal i cili mbërrin në thelbin e edukimit falë marrëdhënies së fortë të shkakut formal dhe shkakun efiçent, pasi shkaku formal është së pari një shkak ilustrues. Që këtej, shkaku formal përfshin si pedagogjinë, ashtu edhe kurrikulën. Kurrikula duhet të furnizohet vazhdimisht nga artet gjuhësore të gramatikës, logjikës dhe retorikës. Librat trajtohen me një kuptim sipas të cilit gjuha lë hapësirë për mundësi të shumta dhe është detyrë e individit të rreket të përcaktojë qëllimin e autorit në veprat didaktike, ndërsa në veprat e letërsisë dhe poezisë ka më shumë liri. Logjika bën të mundur të përcaktohet kthjelltësia e arsyetimit dhe retorika na ndih të vlerësojmë virtytin e mjeshtërisë.

Qëllimi fundor i edukimit është ngulitja në qenien njerëzore e dashurisë për të bukurën, të vërtetën dhe mirësinë. Myslimanët e quajnë të vërtetën më të lartë īmān, ose bindje e palëkundur për ekzistencën dhe providencën e Zotit. Ne e quajmë mirësinë islām ose nënshtrim apo dorëzim tek vullneti i Zotit dhe veprim në përputhje me të në tokë ashtu sikundër ndodh në qiell. Bukurinë ne e emërtojmë iḥsān, që fjalë për fjalë mund të përkthehet si ‘të bësh të bukurën’, ‘të reflektosh bukuri’ dhe ‘të përbrendësosh bukuri’. Secila syresh reflektohet në artet e lirisë: gramatika është e mira më e madhe e njeriut; logjika e bën atë të aftë të njohë të vërtetën dhe të shquajë pavërtetësinë në mungesë të të vërtetës; dhe retorika i jep mundësi atij të përcjellë bukuri në gjithë çfarë bën. Me zotërimin e këtyre arteve, ne mund të nisemi për të zbukuar absoluten vetëm me dritën e arsyes, të çliruar nga pengesat e shqisave tona, gjë që na fal njohjen (ma’rifah) e realitetit, ku përfundimisht gjejmë paqe dhe kuptim.