Të vërtetat e shenjta në një botë laike
Koha Leximit 25 minuta Sir Roger Scruton
Në Amerikë dhe në të gjithë Europën, puna e qeverisë është e shkëputur nga besimi fetar. Kjo shkëputje është bërë e qartë në Amendamentin e Parë të Kushtetutës së SHBA-ve, e cila ndalon qeverinë federale që të vendosë diçka në lidhje me besimin fetar të njerëzve – me fjalë të tjera, të imponojë mbi njerëzit besimet dhe ritualet e ndonjë besimi të veçantë. Kjo është edhe normë në të gjithë botën perëndimore dhe shpesh konsiderohet të jetë pjesë e trashëgimisë së krishterë. Kisha e krishterë u detyrua që në fillim të pranonte se zinte një hapësirë të negociuar në sferën e madhe të qeverisjes laike. Shën Pali u bëri thirrje ndjekësve të tij që të respektojnë “autoritetet”, dhe vetë Krishti kishte argumentuar se ne duhet t’i japim Çezarit atë që është e Çezarit dhe Perëndisë atë që është e Perëndisë – me fjalë të tjera, që t’i bindemi ligjit laik dhe të mos pretendojmë përjashtim prej tij për arsye fetare. Pa këto deklarata të kujdesshme, besimi i krishterë do të kishte hyrë në konflikt të menjëhershëm me autoritetet romake, të cilët toleronin të gjitha perënditë, vetëm nëse ato perëndi do të ishin të bindura ndaj Romës po aq sa edhe njerëzit që i adhuronin. Sapo Roma u ndje e kërcënuar nga Zoti i krishterë, të krishterët filluan të persekutohen. Dhe natyrisht më vonë, kur Krishtërimi triumfoi dhe mori formën e qeverisjes fetare, nominalisht të dalluar nga sundimi laik, ai mbeti gjithnjë i frymëzuar për të persekutuar heretikët, jobesimtarët dhe hebrenjtë.
Në kohën e Profetit Muhamed a.s , Perandoria Romake ishte copëtuar dhe qeveria laike prirej të ishte lokale, e zakonshme dhe shpesh fisnore. Muhamedi nuk ishte duke negociuar një hapësirë për fenë e tij brenda një rendi perandorak. Në vend të kësaj, ai po vendoste rendin juridik në një situatë ku përparësinë e kishte pushteti, dhe jo ligji,. Si rezultat, Islami mori një karakter krejt tjetër – një mënyrë jetese në të cilën ligji rikonceptohet në mënyrë të atillë që të pasqyrojë dritën hyjnore e cila ndriçoi botën përmes fjalëve dhe veprave të Profetit. Në shekullin e shtatëmbëdhjetë, kur të krishterët në Europë po luftonin deri në vdekje për hir të doktrinave të tyre rivale, udhëtarët në Perandorinë Osmane u mahnitën kur zbuluan një formë qeverisjeje, e cila, edhe pse nominalisht myslimane, garantonte sigurinë dhe praktikat fetare të të krishterëve dhe hebrenjve. Kjo nuk ishte një qeveri e themeluar mbi të drejtën laike, edhe nëse ajo mori nga Perandoria Bizantine disa nga parimet e së drejtës civile romake. Kurani njeh ligjin laik, por brenda një kornize të vendosur nga nënshtrimi ndaj ligjit të Zotit. Prandaj, në kapitullin e katërt të Kuranit të titulluar “Gratë” (el-Nisā), vargu 59 u thotë besimtarëve t’i binden Zotit, Profetit dhe sundimtarëve të tyre.
E gjitha kjo do të thotë që ne nuk mund të mbështetemi në historinë e qytetërimit të krishterë ose islam për të kuptuar saktësisht se si të negociojmë marrëdhënien midis qeverisë laike dhe besimit fetar sot: ligji nominalisht laik i Evropës nuk bëri asgjë për të parandaluar masakrat dhe gjenocidet fetare të shekullit të shtatëmbëdhjetë, ndërsa ligji nominalisht fetar i osmanëve ruajti paqen midis besimeve rivale për disa shekuj. Megjithatë ato mënyra të vjetra për të arritur një kompromis midis besnikërive rivale kanë humbur shumë nga besueshmëria e tyre dhe nuk janë më në dispozicion. Prandaj, tensioni midis fesë dhe qeverisë laike vazhdon të mbetet, pavarësisht se ka shumë njerëz që po humbasin besimin e tyre. Sepse mund të ndodhë që ju të humbni besimin tuaj pa humbur vlerat që rrjedhin prej tij ose orientimin shpirtëror që ai nguliti tek ju. Madje ju mund t’i ruani vlerat tuaja dhe ndërkohë të shqetësoheni nga një kulturë laike që i tall ose i shkel pikërisht sepse nuk keni ku të adresoni dëshirën tuaj për t’i mbrojtur.
Besimtarët fetarë, të ballafaquar me një kulturë laike në të cilën dhuna, pornografia, fjalët dhe imazhet çnjerëzore mbrohen si “fjalë e lirë”, mund të gjejnë strehë në besimin e tyre, duke qenë të vetëdijshëm se neveria e tyre ndaj gjërave të tilla nuk është thjesht e justifikuar, por dëshmi se ata janë të mbrojtur nga feja dhe nga bashkësia e bashkëfetarëve të tyre.Prandaj, ata mund ta shikojnë botën përreth me një lloj shkëputjeje, duke mos u ndjerë shumë të kërcënuar prej saj, me shpresën se më shumë njerëz mund t’i bashkangjiten pakënaqësisë së tyre ndaj të keqes. Ata që nuk kanë besim, ose që kanë ruajtur vetëm vlerat dhe parimet e besimit pa siguritë e tij metafizike, nuk kanë një mënyrë kaq të lehtë për t’u mbrojtur. Për ta nuk ka strehim nga kultura laike, dhe nëse kjo kulturë duket si një përdhosje, atyre u mbetet vetëm që ta durojnë atë duke varrosur vlerat, shpresat dhe spiritualitetin e tyre gjithnjë e më thellë në vetvete. Ne e shohim këtë qëndrim në shumë letërsi moderne, veçanërisht në poezinë e hershme të T.S. Eliot dhe Hart Crane në fillim të shekullit XX.
Ndryshe nga shumë bashkëkohës të mi në botën intelektuale, unë e shoh fenë si një dhuratë natyrore dhënë nga Zoti qenieve njerëzore – një mënyrë për të kuptuar botën dhe vendin tonë në të, e cila sjell stabilitetin dhe ngushëllimin që na nevojitet. Pa fenë, ne rrezikojmë të humbasim në ndjekjen e kënaqësisë dhe dobisë, larg të gjitha angazhimeve substanciale dhe pa virtytin nga i cili shoqëritë varen përfundimisht, që është virtyti i sakrificës. Që nga studimi i madh i Durkheim-it mbi “format elementare të jetës fetare”, ka qenë e qartë se feja na dhuron, përveç një mënyre gjithëpërfshirëse për të kuptuar botën dhe Zotin që e krijoi atë, ngushëllimin e përkatësisë. Dhe kjo lloj përkatësie nuk është thjesht një çështje e regjistrimit në një grup ose abonimit për të marrë përfitime të caktuara, por një angazhim ekzistencial, një dhurim i vetes, i një lloji që është përmbledhur bukur në fjalën arabe islam.
Nga ana tjetër, njohuritë shkencore, si për strukturën e universit ashtu edhe për evolucionin e qenieve njerëzore, kanë vënë në dyshim shumë nga supozimet intelektuale mbi të cilat janë ndërtuar fetë tradicionale. Kjo ka bërë që shumë njerëz të hedhin poshtë zemrën e fesë, trashëgiminë e së vërtetës morale dhe vizionin e saj për një rend të shenjtë. Këto gjëra, argumentojnë ata, janë thjesht iluzione, krijime të nevojës sonë për ngushëllim, dhe jo njohuri mbi natyrën e qenies. Ata nuk shohin asgjë përveç universit material, të organizuar nga ligjet matematikore; dhe, edhe nëse ekzistenca e këtij universi është një mrekulli që gjithmonë do të tejkalojë të kuptuarit tonë, ne nuk mund të nxjerrim asgjë hyjnore prej tij në lidhje me maksimat transcendentale ose realitetet se si duhet të jetojmë.
Ky skepticizëm i kuptueshëm jo detyrimisht duhet të na çonte në kulturën e desakralizuar që na rrethon sot. A eshtë e mundur të pranohet vizioni zhgënjyes i një universi thjesht material, pa humbur kuptimin se bota është gjithashtu një arenë e përpjekjeve morale, në të cilën ka vlera, momente të shenjta dhe ndjenja sublime? Kuptohet, pjesa dërrmuese e ndjenjave fetare rrezikohen kur themelet e tyre metafizike shkërmoqen. Për njerëzit e zakonshëm, vizioni materialist është mjaft joshës; ata bëhen të fiksuar pas vizionit të qenies njerëzore si një objekt thjesht fizik, një copë mishi e mbërthyer midis poleve të kënaqësisë dhe dhimbjes. Ky vizion reduktues i jep jetë gjithçkaje që është neveritëse në kulturën që sot është duke na munduar. Qeniet njerëzore ekspozohen si objekte, privohen nga liria dhe aftësia e tyre për dashuri, dhuratë, sakrificë dhe shërbim. Kështu shumë njerëz i kalojnë ditët e tyre të mbërthyer nga imazhet e këtij degradimi, duke parë vazhdimisht shkatërrimin fizik të qenieve njerëzore në filmat e dhunshëm ose eksitimin fizik të tyre në filmat pornografikë. Këto imazhe pa dashuri janë joshëse sepse heqin nga gjendja njerëzore gjithçka që është serioze dhe kërkon përpjekje, pra gjithçka që e bën jetën të vlefshme – dashurinë, përkushtimin, sakrificën dhe përkujdesjen, përmes së cilave ne kultivojmë natyrën tonë më të mirë dhe lidhemi me sferën e gjërave të shenjta. Ato janë vizione të ferrit dhe hijeshia e tyre i detyrohet lehtësisë me të cilën mund t’i përqafojmë, duke lënë pas të gjitha vështirësitë e jetës personale. Një nga mësimet më të rëndësishme të mësuara nga Islami është se ne duhet të kemi kujdes nga imazhet. Bukuria e arritur nga një Botticelli ose një Michelangelo nuk duhet të na verbojë për faktin se forma njerëzore, e përfaqësuar në imazhe, na tundon ta objektivizojmë dhe degradojmë atë që portretizohet. Zakoni për t’i parë të tjerët si objekte, për t’i lënë sytë tanë të shpërqendruar të ndjekin jorealen dhe iluzionin është varësi në vetvete dhe një tipar themelor i kulturës sonë të konsumit, në të cilën gjuha e reklamave ka mposhtur fjalët e shenjta. Përmes imazheve të fytyrës së njeriut dhe formës njerëzore, ne fshijmë fytyrën e vërtetë të të tjerëve dhe të botës.
Unë nuk kam pse të flas mbi këtë çështje për një auditor mysliman. Por mendoj se është e rëndësishme të kuptohen dy reagime të përhapura dhe me ndikim ndaj kësaj gjendjeje. Ato mund të përshkruhen tendencialisht, rruga e ri-magjepsjes dhe rruga e zhgënjimit. E para prej tyre është rruga ime; ndërkohë e dyta është rruga e ndjekur nga kultura jonë dhe, në veçanti, nga kultura universitare sot. Ishte sociologu i madh Max Weber ai që identifikoi së pari zhgënjimin si një tipar themelor të gjendjes moderne. Ai besonte se me humbjen e fesë dhe përparimin e një vizioni shkencor të universit, mënyrat e vjetra të të kuptuarit të botës shpërbëhen. Ne nuk besojmë më në lidhjet mbinatyrore, madje edhe koncepti i lirisë njerëzore fillon të thërrmohet dhe të lëshojë vend nën valën e shpjegimeve demaskuese. Fytyra e botës gradualisht fillon të errësohet: dielli nuk buzëqesh më; zogjtë pushojnë së kënduari; najadat zhduken nga pemishtet, ndërsa era në barin e gjatë nuk pëshpërit më dashurinë e Zotit për ne. Bota e mbushur me dritë e paraardhësve tanë zëvendësohet me një ekspozitë rutinë të lidhjeve kauzale dhe ligjet e lëvizjes që drejtojnë universin fillojnë të duken si zinxhirë, me të cilët jemi të lidhur edhe ne.
Si përgjigje ndaj kësaj, ne mund të bashkohemi në korin e demaskimit1, duke gjurmuar kuptimet dhe vlerat që janë thurur në strukturën e botës sonë me qëllim që të shkëpusim fijet që bëjnë të mundur lidhjen e tyre me botën. Ose ne mund të përpiqemi për të ri-magjepsur2 botën, duke hyrë në aleanca me besimtarë të tjerë fetarë dhe, në çdo rast, të mundohemi të thurim pëlhurën e shqepur duke përdorur artet që njerëzit kanë zbuluar-poezi, dramë, tregime, ligj dhe mit. Një nga qëllimet e një edukimi liberal, siç e kuptoj unë, është të na ndihmojë në këtë detyrë: të sigurojmë konceptet, historitë dhe analogjitë që do të na mundësojnë edhe një herë të shohim fytyrën e botës me qartësi, jo më të turbullt nga skepticizmi, por duke na drejtuar ne, person më person, unë tek ti (që tregon një marrëdhënie në të cilën një subjekt (“Unë”) trajton dikë ose diçka tjetër si një subjekt tjetër unik (“Ti”), ndryshe nga tendenca e përhapur sot për ta parë tjetrin si objekt…shënimi ynë.) E gjithë puna ime si filozof, shkrimtar dhe edukator i është kushtuar kësaj detyre, dhe në The Soul of the World, unë argumentoj se kjo detyrë është një përgjithësim i detyrës sonë të përditshme për ta parë njëri-tjetrin si subjekte dialogu dhe jo si objekt përdorimi. Brenda kësaj detyre fshihet ndjenja sublime e personit njerëzor si pjesëmarrës në momentet e shenjta, marrëdhëniet e shenjta dhe mënyrat e shenjta të qenies. Kjo intuitë e së shenjtës na është dhënë të gjithëve në praktikën e marrëdhënieve personale, dhe edhe nëse nuk arrijmë ta përkthejmë atë në një besim të fortë fetar, ajo vazhdimisht na kujton se, në ndjenjat tona më të thella, nuk jemi plotësisht në shtëpi mes transaksioneve të zakonshme fizike. Ne jemi të mërguar në këtë botë, dhe i gjithë arti, gjithë fisnikëria dhe heroizmi, e gjithë bukuria dhe sakrifica janë përpjekje për të rifituar vendin të cilit i përkasim. Për mendimin tim, kjo është arsyeja pse një edukim liberal është kaq i rëndësishëm: ai është një edukim në ideale, i cili na mëson ta duam njerëzimin për shkak të Atij që e kapërcen atë, me synimin për të vendosur qenien tonë në një botë të gjërave të shenjta. Duke eksploruar bukurinë në art, muzikë dhe poezi, ne po e njohim veten me të shenjtën dhe po armatosemi kundër kulturës së përdhosjes që po sillet vërdallë. E tillë, sipas mendimit tim, është rruga e ri-magjepsjes.
Në të gjitha reagimet tona ndaj njëri-tjetrit, qoftë dashuri apo urrejtje, kënaqësi apo pakënaqësi, miratim apo mosmiratim, zemërim apo dëshirë, ne shikojmë drejt tjetrit në kërkim të atij horizonti të paarritshëm nga i cili ai ose ajo na drejtohet. Çdo objekt njerëzor është gjithashtu një subjekt, duke na u drejtuar, në vështrim, gjeste dhe fjalë, nga horizonti transcendental i “Unit”. Përgjigjet tona ndaj të tjerëve synojnë drejt atij horizonti, duke kaluar përtej trupit tek qenia që mishëron. Kjo është arsyeja pse përgjigjet tona ndërnjerëzore zhvillohen në një mënyrë të caktuar: ne e shohim njëri-tjetrin të përfshirë në këto përgjigje, ndaj edhe i kërkojmë njëri-tjetrit llogari për to sikur ta kishin origjinën ex nihilo nga qendra e unifikuar e vetvetes.
Prania e domosdoshme në jetën tonë e arritjes së tjetrit është në themel të filozofisë dhe kjo është arsyeja pse njerëzit e kanë të vështirë t’l pranojnë perspektivat evolucionare dhe reduktuese mbi gjendjen njerëzore. Kjo shpjegon gjithashtu ankesën e dëgjuar shpesh se ndërsa shoqëritë tona laike i lënë vend moralit, dijes dhe jetës së mendjes, ato vuajnë nga një defiçit shpirtëror. Megjithëse dëgjojmë shpesh se qeniet njerëzore kanë një dimension “të brendshëm”, me vlera dhe nevoja shpirtërore, prapëseprapë ata nuk i miratojnë fetë tradicionale dhe hedhin poshtë idenë e vjetër të shpirtit, “rūh”, duke e konsideruar atë hic më shumë se një metaforë e përpunuar. Unë besoj se arsyeja, është kjo: arritja tek tjetri nuk është një e dhënë e pandryshueshme; mund të edukohet, të kthehet në drejtime të reja, të disiplinohet përmes virtyteve dhe të korruptohet përmes veseve. Në disa raste të autizmit ekstrem, ajo madje mund të mungojë, siç mungon te kafshët. Por të mësosh të drejtosh qëndrimet e tua në horizontin e qenies së tjetrit, nga i cili ai nga ana e tij drejton shikimin – kjo kërkon një disiplinë që shkon më tej sesa thjesht respekti. Në gjithçka që prek atë që është më e thellë dhe më e qëndrueshme në jetën tonë – besimi fetar, dashuria erotike, miqësia, lidhjet familjare apo kënaqësia e artit, muzikës dhe letërsisë – ne i drejtohemi horizontit nga i cili na kërkon shikimi i tjetrit. Edukimi moral përfshin ruajtjen e kësaj gjendjeje shpirtërore, në mënyrë që të bëhet e mundur, në rrethanat më të vështira, të shikosh personin tjetër si “Un”(Kini parasysh dallimin që bëmë më sipër). Kjo është ajo që njerëzit nënkuptojnë me disiplinë “shpirtërore”, e quajtur nga Platoni “kujdesi për shpirtin”. Pra kjo është ajo që unë e quaj mënyra e ri-magjepsjes.
Sidoqoftë, ky lloj edukimi është në tërheqje përpara mënyrës dominuese të zhgënjimit, dhe kjo është dicka që ne duhet të përpiqemi ta kuptojmë. Pavarësisht nëse jemi fetarë apo bashkudhëtarë të botëkuptimit fetar që kam supozuar deri më tani, është e qartë të shihet se gjërat që janë më të çmuara për ne jo vetëm që po përjashtohen nga kultura laike, por edhe po denigrohen nga elitat tona intelektuale.Ne jetojmë nën një shtet ligjor laik që garanton lirinë e fesë dhe përpiqet të përcaktojë të drejtat dhe detyrat e qytetarit pa supozuar parimet e ndonjë besimi të veçantë. Kjo me siguri duhet të jetë një pasuri e çmuar për anëtarët e një pakice fetare të cilët gjithashtu kërkojnë të jetojnë me fqinjët e tyre si qytetarë të përgjegjshëm.Megjithatë, i njëjti shtet ligjor laik, deri vonë, ka ushtruar një lloj kujdestarie mbi jetën shpirtërore të kombit – duke mos insistuar për anëtarësim në asnjë besim, por megjithatë duke përcaktuar fushat në të cilat rrënjoset ndjenja jonë për të shenjtën.Në përgjithësi elitat e arsimuara në botën perëndimore sot janë pa besim fetar dhe shpesh të eksituara nga ajo që unë e quaj “kulturë e refuzimit”, të prirur për të dëbuar idetë e vjetra të së shenjtës nga jeta publike dhe për të rindërtuar institucionet dhe strukturat e shoqërisë civile në mënyrë që të pasqyrojnë stilin e jetësës së tyre të çliruar3. Ky qëndrim, i cili këtu në Amerikë quhet “liberalizëm”, paraqitet si kërkim i lirisë dhe tenton të shkojë paralelisht me një refuzim të moralit tradicional dhe zakoneve që mbështesin njerëzit e zakonshëm në jetën e tyre të përditshme, gjëra të cilat konsiderohen si forma të shtypjes.
Të mësosh të merresh me këtë kulturë të mohimit është një nga sfidat e mëdha me të cilat përballen si njerëzit fetarë në Perëndim, po ashtu edhe ata të cilët kanë ruajtur konceptet fetare përmes të cilave iu bëhet e mundur të kuptojnë ekzistencën e tyre – konceptet e të shenjtës dhe të sakrificës – edhe pse ata mund të kenë humbur themelet e forta të besimit që mundësojnë ankorimin e këtyre koncepteve. Njëra pas tjetrës, pushtohen dhe shkatërrohen hapësirat e shenjta që kanë mbrojtur zakonet tona. Ajo që është supozuar të jetë e padiskutueshme, me të vërtetë e mbrojtur nga pyetjet që mund ta përdhosin atë, pikërisht ajo është nënshtruar ndaj pyetjeve.
Mentaliteti liberal, duke hasur në siguri që duket se vendosin pengesa në ndjekjen e dëshirës, tundohet në mënyrë të parezistueshme për t’i minuar ato. Nëse njerëzit janë të sigurt se martesa, për shembull, është një lidhje midis burrit dhe gruas, instinkti liberal ka tendencë ta shohë këtë si një kufizim për homoseksualët. Prandaj përgjigja është që të propozohet martesa mes njerëzve të të njëjtit seks, e cila ofrohet si një reformë krejtësisht e pafajshme, thjesht një zgjerim i lirive tona. Nëse ky qëndrim ndiqet në përfundimin e tij logjik, atëherë edhe marrëdhëniet incestuale mund të jenë dinjitoze me emrin e “martesës”, pikërisht sepse emri do të kishte humbur dinjitetin e tij. Nëse e gjithë jeta shoqërore bazohet në zgjedhjen e njeriut dhe asnjë institucion nuk e merr vlefshmërinë e saj nga ndonjë burim tjetër, atëherë nuk ka më siguri dhe asnjë institucion që do të përfshijë lidhjet e shenjta.
Disa e gjurmojnë këtë perspektivë tek Iluminizmi dhe tek ideja e një kontrate shoqërore të bazuar në zgjedhje të pastër racionale. Dhe ka të vërtetë në të: kontrata shoqërore ishte një mënyrë për të përjashtuar Perëndinë nga ekuacioni në mënyrë që të rrënjosë legjitimitetin jo në urdhrin hyjnor, por në zgjedhjen e lirë të qenieve njerëzore. Megjithatë, ne nuk duhet të anashkalojmë faktin se një ide e rendit natyror, në të cilën vlerat e përbashkëta shpirtërore rregullonin zakonet e jetës familjare dhe marrëdhëniet e qenieve njerëzore me fqinjët, me komunitetin dhe me vendin, ishin pjesë e trashëgimisë europiane, e ndarë edhe nga njerëzit që erdhën për t’u vendosur në Amerikë dhe e miratuar nga etërit themelues. Deri vonë, Iluminizmi është trajtuar si një çlirim nga bestytnitë, por jo si një sulm ndaj normave thelbësore të qytetërimit të krishterë ose një mohim i trashëgimisë sonë morale, ligjore dhe kulturore. Përkundrazi, falë Iluminizmit, shkrimtarët dhe artistët filluan të eksplorojnë të kaluarën e qytetërimit tonë dhe të zbulojnë një vizion që mund të konsderohet si pjesë e jona. Lessing dhe Goethe zbuluan Shekspirin, Corneille dhe Racine zbuluan tragjedianët grekë, Milton zbuloi Virgjilin dhe romantikët zbuluan mesjetarët. Kishte gjithashtu, në atë kohë, një interes në rritje për Islamin, madje edhe konvertime në Islam midis atyre që besonin se koncepti i tij unitar i hyjnisë është në përputhje unike me teologjinë racionale. Në çdo rast, njerëzit po kërkonin një zbulesë të qëndrueshme që do t’u jepte kuptimin e vërtetë të doktrinës së përkohshme me të cilën ishin mbrujtur.
Ngritja e kolegjeve të arteve liberale në këtë vend gjatë rrjedhës së shekullit të nëntëmbëdhjetë, kishte për synim përjetësimin e asaj zbulese. Ideja ishte që të rinjtë të mësonin të vlerësonin artin, letërsinë dhe muzikën e qytetërimit të tyre dhe, me këto mjete, të riafirmonin përkatësinë e tyre në të. Ata do të zbulonin, ndoshta përmes Shekspirit, ndoshta përmes Emily Dickinson, se ka vlera të përhershme; se familja dhe shoqëria civile nuk janë shpikur as nga momenti në moment dhe as janë të bazuara në zgjedhje impulsive; se institucionet e botës sonë përmbajnë mençurinë e brezave dhe mënyrat në të cilat njerëzit kanë zgjidhur problemet e riprodhimit shoqëror dhe kanë mësuar të jetojnë me njëri-tjetrin. Ata do të mësonin për mënyrën në të cilën gjinitë kanë idealizuar njëri-tjetrin dhe janë përpjekur të fitojnë shpërblimin e dashurisë; ata do të kishin zbuluar heronj dhe modele, dhe në përgjithësi do të kishin filluar ta perceptonin botën në një mënyrë tjetër, të mbushur me momente të shenjtëruara, aspirata fisnike dhe humbje tragjike. Ata do të mësonin të trashëgonin një vizion të përbashkët të shoqërisë së tyre, një Lebenswelt (koncept i krijuar nga Edmund Huserl i cili fenomenologjikisht ka kuptimin e përjetimit të drejtpërdrejtë ose të menjëhershëm të subjektivitetit të jetës së përditshme), të formësuar nga historia dhe kultura si një vend përkatësie dhe një amanet që është i tyre.
I tillë, të paktën, ishte qëllimi; dhe shumë mendimtarë – Matthee Arnold në vendin tim, Emerson, Hawthorn dhe familja James këtu – iu përkushtuan një studimi të tillë për të vërtetuar dhe për të treguar se nuk duhej të ishe një besimtar fetar për të parë kuptimin e botës. Për ca kohë, dukej sikur një kulturë laike mund të riprodhonte një trashëgimi të vlerave shpirtërore pa kërkuar pajtueshmëri me ndonjë besim të veçantë fetar. Profesorët tanë të universitetit miratuan përpjekjen, duke e konsideruar arsimin liberal si një disiplinë kritike, në të cilën brezi i ri studioi “më të mirën që është menduar dhe thënë” për të përfituar nga kuptimi i tij moral dhe shpirtëror. Një edukim i tillë i përkiste një kulture të pohimit – jo një deklarate luftarake se “Perëndimi është më i miri”, por një përpjekje e përulur për të gjetur, në trashëgiminë tonë kulturore, rendin shpirtëror të qëndrueshëm që do t’u mundësonte të rinjve ta zotëronin atë si të “vetin.”
Tani shumë do të thonë se ky arsim ishte shumë i privilegjuar dhe shumë specifik nga ana kulturore për të qenë i dobishëm për ne, dhe se ne mund të gjejmë diçka në traditën islame që është më e vlefshme dhe më e sigurt. Por mendoj se duhet thënë gjithashtu se kultura e lartë e qytetërimit perëndimor, siç më mësohej mua dhe brezit tim, ishte gjithashtu e hapur për fqinjët e saj në mënyra që nuk vlerësohen më sa duhet. Në shekujt e nëntëmbëdhjetë dhe të njëzetë, ekzistonte një lloj kuptimi ekumenik i kulturës së lartë, në të cilin çdo shprehjeje të mirëfilltë të shpirtit njerëzor iu dha një shans i barabartë për të hyrë në kurrikulë. Nga mesi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, Vedat dhe Upanishadët mësoheshin në universitetet gjermane, dhe katedra e arabishtes në Universitetin e Kembrixhit kishte ekzistuar që nga viti 1632. Shpërthimi i interesit për qytetërimin islamik në fund të shekullit të shtatëmbëdhjetë kishte çuar në një punë të gjerë përkthimi, duke filluar me përkthimin nga Gallandi të Një Mijë e Një Netëve. Përkthimi i asaj vepre nga Sir Richard Burton, i disponueshëm që nga vitet 1880, jo vetëm që ndikoi në të gjithë praktikën e rrëfimit në vendin tim, por ishte i jashtëzakonshëm për faktin se ishte i pacensuruar—nuk kishte asnjë version të pazbuluar të asaj kryevepre të madhe që po shtypet tani në vendet arabe. Megjithatë, më lejoni të them vetëm se kritika e ngritur nga Edward Said dhe të tjerët, se kultura jonë është disi e mbyllur ndaj ndikimit lindor dhe hedhëse poshtë e gjithçkaje që është thjesht “orientale” është një pjesë e zakonit të mospranimit që vitet e fundit ka fshirë gjithçka që unë kam përshkruar dhe lavdëruar nga peizazhi intelektual.
Ka të ngjarë që kjo të synojë trashëgiminë islame, po aq sa edhe trashëgiminë e të menduarit judeo-kristian. Pasi ajo bazohet në një parim të vetëm, shumë shkatërrues, i cili e përligj kulturën vetëm si një mjet në varësi të pushtetit. Kultura është pjesë e “aparatit ideologjik” ku një grup, një klasë, një seks, mban një grup, klasë ose seks tjetër të nënshtruar. Kjo ide qëndron në themel të kurrikulave të reja në shkencat humane dhe është trashëgimia më e rëndësishme e lëvizjeve revolucionare të viteve gjashtëdhjetë, përvjetorit të pesëdhjetë të të cilave po i afrohemi. Trashëgimia e këtyre lëvizjeve shpjegon edhe qenien në modë të dekonstruksionit, feminizmit radikal, studimeve gjinore dhe historicizmit; shpjegon antagonizmin që është rritur midis universiteteve dhe shoqërisë; për më tepër që është edhe një tregues madhor i faktit se pse ata që janë të tronditur nga përdhosja e kulturës së sotme nuk mund të gjejnë lehtë shpëtim prej saj, pasiqë nuk ka ngelur asnjë vend apo institucion ku drita e qytetërimit ende ndriçon. (Pra nënkupto desakralizim total i krejt institucioneve dhe hapësirës publike).
Sa njerëz të rëndomtë kanë pritur një kohë të gjatë për autoritetin që do t’u thotë se është e drejtë të largohen nga pornografia; që marrëdhëniet seksuale nuk janë vetëm kontrata për kënaqësi reciproke; se pafajësia, pastërtia dhe modestia janë virtyte të vërteta; dhe se bindja është forcë, jo dobësi? Të gjitha këto të vërteta jo vetëm që janë të rrënjosura në kulturën tonë, por edhe janë vendosur në dispozicion nga kurrikula e vjetër. Duke iu kthyer universiteteve në momentet e tyre të dyshimit, paraardhësit tanë do të kishin gjetur dijetarë të respektuar, studentë të filozofisë greke, të poezisë angleze, të romaneve franceze ose të historisë mesjetare, të cilët, pa pohuar ndonjë dogmë fetare, do të miratonin kuptimet dhe lidhjet mbi të cilat jeta e zakonshme varej. Tani, të tronditur nga kolapsi i martesës, profanitetet e kulturës popullore ose dhuna e jetës në rrugë, ata do të gjejnë vetëm mesazhe shkatërrimi nga profesorët.
Për këtë arsye, rruga e zhgënjimit ndiqet kryesisht pa rezistencë në universitetin modern, dhe të rinjtë gjejnë shumë pak hapësira në kampus në përkrahje të vlerave familjare ose për t’i bindur ata se studimi i veprave të bukura dhe kuptimplota të kulturës sonë është më i vlefshëm sesa shikimi i filmave erotike ose goditja e një topi rreth kuadratit. Qëllimi i studimit në universitet është që të zbulojë shtypjen e cila fshihet brenda atyre të ashtuquajturave kryevepra, për të paralajmëruar studentin kundër Tregimit të Dimrit të Shekspirit, i cili mistifikon dhe dobëson seksin femëror, ose kundër simfonive të Beethoven, të cilat, sipas një kritikeje feministe, përfaqësojnë fantazitë e përdhunimit. Tendenca për ta parë trashëgiminë tonë kulturore si një shpikje e “dead white males”me qëllim nënshtrimin e grupeve të tjera sociale ose biologjike ka për të sjellë pashmangshëm shkatërrimin e saj. I njëjti dekonstruksion i nisur në trashëgiminë tonë perëndimore mund të fillojë edhe në çdo kulturë tjetër – dhe gjasat që kultura islame të mbijetojë e padëmtuar, duke pasur parasysh trajtimin e saj historik ndaj grave dhe pakicave fetare, janë shumë të vogla. Në çastin që ne e shohim kulturën në këtë mënyrë, pra si ushtrim fuqie dhe nënshtrim i vazhdueshëm (“kush? kujt?”, siç thoshte Lenini), i gjithë kuptimi i brendshëm zhduket. Bukuria e poezisë së Hafëzit, madhështia e sistemit filozofik të Spinozës, madhërimi i Miltonit për partneritetin seksual – të gjitha këto gjëra, të cilat janë pjesë e sipërfaqes semantike, hidhen poshtë si një ideologji e thjeshtë. Ajo që ka rëndësi është fuqia që flet përmes tyre dhe që i vendos në përdorim.
Në këtë mënyrë ne kemi hyrë në një gjendje në të cilën kultura laike, larg nga të qenit gjëja gjithëpërfshirëse që kishin për qëllim Etërit Themelues, është bërë pronë e një elite liberale gjithnjë e më censuruese, me qëllim mbylljen e shtigjeve të vjetra drejt kuptimit dhe stabilitetit. Çdo reagim kundër shtypjes liberale ka të ngjarë të hidhet poshtë si “populizëm”, ndërsa universitetet dhe mediat duket se nuk gjejnë asgjë të keqe me ndëshkimin e atyre që devijojnë nga agjenda liberale.
Si duhet t’i përgjigjemi kësaj? Ashtu si në çdo kohë konflikti dhe rrethimi, nevoja e parë është për aleanca, jo vetëm midis njerëzve me besim, por edhe midis atyre që kanë humbur besimin, por jo vlerat e tyre. Kolegji “Zaytuna” ka dhënë një shembull të mirëpritur me botimin e tij të shkëlqyer, Renovatio, në të cilin tre zbulesat – Judaike, Kristiane dhe Islamike – janë sjellë së bashku në mënyrë që tregojnë harmoninë e tyre të brendshme, pavarësisht nga të gjitha dallimet reale. Qëllimi, siç e kuptoj unë, nuk është të gjykojmë fenë sipas vlerave laike – është në rregull të besosh për aq kohë sa nuk shqetëson status quo-në laike – por që ideja e qytetarisë të jetë e ngulitur në traditat tona fetare, duke treguar se vlerat nga të cilat varet jeta jonë si qytetarë të mirë janë të rrënjosura në diçka më të thellë se zgjedhja jonë për t’i pranuar ato. Natyrisht, askush sot nuk mund të injorojë faktin se është e mundur të kryhen krime në emër të besimit, vrasje, përdhunime dhe plaçkitje, me besimin se Vetë Zoti i ka urdhëruar këto gjëra. Por kjo formë e sjelljes është e rrënjosur në dëshpërim – është gjithashtu një formë zhgënjimi, një përpjekje për të zbrazur botën nga rëndësia e saj dhe për të vënë krahas maksimave absolute të fesë një botë të përditshme thjesht boshe. Nëse bota laike reduktohet në një mekanizëm të thjeshtë, në të cilin momentet e shenjta dhe detyrimet dashurore nuk kanë vend, atëherë ne mund të fillojmë lehtësisht të mendojmë se ajo fton në shkatërrim dhe se Zoti do ta urdhërojë këtë shkatërrim si mënyra e fundit për të rekrutuar miqtë e Tij. Përballë kësaj, ne duhet të tregojmë se rruga e besimit nuk do të thotë largim nga realiteti laik. Përballja e vërtetë e fesë i përket rimagjepsjes së qytetërimit tonë të dëmtuar; besimi është një mënyrë për të mbushur të gjitha hapësirat shpirtërore në botën tonë të dëmtuar me vizionin e një Zoti të dashur, Zot i përshkruar në Kuran si al-Raĥmān al-Raĥīm. Bota jonë është dëmtuar – askush nuk mund ta mohojë. Por, në sytë e Atij që e shikon nga lart, është gjithashtu e shenjtë dhe do të mbetet gjithmonë e tillë.
1. Fjala “debuking” është përkthyer si demaskim (ose edhe zhgënjim) duke pasur si qëllim me këtë zbrazjen e botës nga të vërtetat tradicionale, pra çmontimin e besimeve që mbaheshin për të vërteta.
2. Re-enchantment” e përkthyer si ri-magjepsje është përdorur në kuptimin e rivënies në përdorim të të vërtetave fetare që mbizotëronin dikur.
3. Liberated” e përkthyer si çliruar tregon lirinë nga konvencionet sociale ose idetë tradicionale, veçanërisht në lidhje me rolet seksuale.
Përktheu: Kevi Mucllari