Ndarja ndërmjet Fesë dhe Kulturës

Shpërndaje

Nuk është e mundur më të ballafaqosh një Perëndim “sekular” me një Lindje “fetare”, shkruan Oliver Roy. Sekularizimi dhe de-kulturimi i fesë po ndodhin si në Lindje edhe në Perëndim. Dallimi qëndron në format politike që marrin fetë e de-kulturuara.

Ne europianët jetojmë në shoqëri sekulare, jo në shoqëri para- apo post-sekulare. Sekularizimi ka triumfuar në shkallë globale, përfshirë vendet muslimane. Sigurisht, kjo nuk do të thotë që njerëzit janë bërë jofetarë. Një shoqëri mund të përbëhet nga një shumicë besimtarësh dhe prapëseprapë të jetë sekulare, si në Shtetet e Bashkuara.

Me qëllim që të shpjegojmë këtë pohim, që mund të tingëllojë paradoksal kur bota po lëkundet nga shfaqja e “Shtetit Islamik”, do të jetë e domosdoshme që të diskutojmë natyrën në ndryshim të lidhjes ndërmjet kulturës dhe fesë dhe veçanërisht “de-kulturimin” e fesë.

Ekzistojnë shumë mënyra të ndryshme për të përkufizuar sekularizimin. Si një dukuri shoqërore, ai nuk është një proces abstrakt; ai është gjithmonë sekularizimi i një feje të caktuar, natyra e së cilës ndryshon me shfaqjen e sekularizimit. Përkufizime të pranuara të sekularizimit përfshijnë tre elementë.

I pari është ndarja e shtetit nga feja, e politikës nga konfesioni, pa përfshirë domosdoshmërisht një sekularizim të shoqërisë. Shtetet e Bashkuara janë një shembull i mirë: ndonëse ka një ndarje të fortë ndërmjet kishës dhe shtetit, niveli i fetarisë në mesin e popullsisë është ende i lartë. Amendamenti i Parë i Kushtetutës së Amerikës thekson si sekularitetin ashtu edhe lirinë fetare. Elementi i dytë në përkufizimet e sekularizimit është rënia e ndikimit të institucioneve fetare në shoqëri. Veprimtari si kujdesi shëndetësor dhe edukimi administrohen tashmë nga shteti ose sektori privat. Në Europë, kishat janë tërhequr qartësisht nga “administrimi i shoqërisë”

Elementi i tretë në përkufizimet e sekularizimit është ajo që Max Weber e quante Entzauberung — çmagjepsja e botës. Kjo nuk do të thotë se njerëzit bëhen ateistë, por se ata interesohen më pak për fenë. Feja resht se luajturi një rol kryesor në jetën tonë të përditshme, edhe nëse ne e konsiderojmë akoma veten pjesë të një bashkësie fetare. Në këtë kuptim, sekularizimi përkon me margjinalizimin e fesë në shoqëri dhe jo përjashtimin e saj.

Në termat e ndarjes së politikës dhe fesë, të gjithë shtetet bashkëkohore janë sekulare — përfshirë shtetet teokratike. Një teokraci sekulare mund të tingëllojë kundërthënëse në terma, por është e rëndësishme të dallojmë që një shtet sekular është ai që përkufizon çfarë është feja dhe jo e anasjella. Në një prej pak shteteve teokratike në botë sot, Republika Islamike e Iranit, kreu i “udhëheqësisë” është një figurë e emëruar politikisht; asnjë institucion i tillë nuk ka ekzistuar më parë në Islam. Udhëheqësia zgjihet me anë të një procesi të ndërlikuar kushtetues, jo për shkak se ai është autoriteti më i lartë fetar.

Irani ofron një ilustrim të qartë të kontradiktave që doemos ekzistojnë në çdo shtet fetar. Ligji qeverisës është ligji fetar dhe sovraniteti supozohet t’i përkasë Zotit. Por problem është se Zoti nuk flet. Nëse Zoti është Sovran, kush e di se çfarë po thotë Ai? Dhe cili është ligji fetar saktësisht? Në Iran, parlamenti nuk mund të kalojë asnjë ligj që bie ndesh me Islamin. Këshilli i Rojtarëve mund t’i thotë “jo, ky ligj nuk është në përputhje me Sheriatin”, por ai nuk ka të drejtë të legjislojë. Kështu, çfarë ndodh nëse parlamenti miraton një ligj dhe Këshilli i Rojtarëve e shpall atë jo-islamik?

Zgjidhja ishte krijimi i një instance të tretë, “këshilli i gjykimit”, detyra e të cilit është të ndërmjetësojë një marrëveshje ose të kapërcejë rrugën qorre. Çfarë është, pra, kjo instancë e tretë? Është një institucion politik, i përbërë nga të gjithë hierarkët e regjimit. Nuk mund të jetë ndryshe. Në të gjitha shtetet që pretendojnë të kenë një kushtetutë islamike, apo që nuk kanë kushtetutë fare për shkak se nuk ka kushtetutë në Islam, instanca e fundit e pushtetit është gjithmonë politike.

Në Arabi Saudite, shtet islamik pa kushtetutë, është mbreti ai që vendos në fund — ndonëse nuk ka mbret në Kuran dhe mbreti nuk emërohet si njeri fetar. Në Afganistan, talebanët vendosën gjykatës islamikë në detyrë dhe shpallën Sheriatin si ligj të shtetit. Ata vendosën që vendi i tyre nuk kishte nevojë për një gjykatë të lartë apo kushtetuese dhe se çdo gjykatës duhej të zbatonte Sheriatin drejtpërdrejt. Sigurisht, kjo nuk funksionoi, pasi çdo gjykatës kishte konceptimin e tij të Sheriatit. Në fund të fundit, vendimet shqyrtoheshin nga kreu i regjimit, Mullah Omar, një i vetëshpallur si emir el-mu’mininë ose “udhëheqësi i besimtarëve”.

Është vetëm çështje kohe përpara se “Shteti Islamik”, që ka pushtuar një territor të stërmadh ndërmjet Irakut dhe Sirisë, të hasë të njëjtat vështirësi. Ai ka përfituar nga rrethana të favorshme lokale, kryesisht nga mbështetja e sunitëve arabë që kanë qenë përjashtuar nga pushteti shtetëror, por prapëseprapë ai injoron strukturën shoqërore. Ç’është e vërteta, Shteti Islamik vë në jetë një konceptim të ashpër, sipërfaqësor dhe literalist të Sheriatit, i huaj për kulturën lokale.

Xhihadistët martojnë një konceptim selefi të Islamit (ndonëse shumica e selefive nuk janë xhihadistë). Selefizmi paraqitet si reagimi i shoqërisë dhe kulturës tradicionale ndaj perëndimorizimit dhe modernizimit. Megjithatë, e vërteta është shumë ndryshe. Selefizmi është një shembull i përsosur i një konfesioni fetar që nuk e përkufizon më veten përmes kulturës, por përmes një kuadri normash, edhe ndesh kulturës mbizotëruese të vendit ku gjenden. Vehabijtë në Arabinë Saudite po shkatërrojnë qytetin e vjetër të Mekës dhe po e zëvendësojnë me një qendër tregëtare shumë perëndimore, kur normat sheriatike — mbyllja e dyqaneve gjatë kohës së faljes, veli — zbatohen ndaj një kulture materiale modern.

Nuk është rastësi që objektivi i parë i selefijve janë kulturat tradicionale islame. Kur talebanët morën pushtetin në Afganistan, gjëja e parë që shkatërruan ishin elemente të mënyrës tradicionale të jetës afgane. Ata ndaluan të gjitha llojet e lojërave: ngritja e balonave, ndeshjet e kafshëve, etj. Megjithatë, ata lejuan futbollin. Mos e konsideronin futbollin më shumë hallall se lojërat afgane tradicionale? Shteti Islamik është plotësisht modern në kulturën e tij: gjakderdhja dhe dhuna të huazuara nga video-lojërat dhe filmat bashkëkohorë, rekrutimi nga mesi i muslimanëve dhe të konvertuarve të pangulitur dhe të përbuzur, manipulimi i medias perëndimore, ndërthurur me shkatërrimin e ndërtesave historike.

Nuk është çudi që lëvizjet fundamentaliste kanë në radhët e tyre shumë të konvertuar. Njerëzit që konvertohen shpeshherë kërkojnë “gjënë e vërtetë” — ata nuk tërhiqen nga feja si një formë kulturore. Europianët që konvertohen në Islam dhe shkojnë në xhihad rrallë e vrasin mendjen të mësojnë arabisht apo turqisht. Ata përdorin frëngjishten, gjermanishten dhe anglishten, që i pikësojnë me arabisht. Ata nuk vishen as si egjiptianët apo sauditët tradicionalë; përkundrazi, ata krijojnë kombinimin e tyre të elementëve të pamjes: uniformë të bardhë dhe këpucë Nike është dukshëm simboli i konvertimit.

Xhihadistët e huaj kurrë nuk shkrihen në shoqërinë për të cilën mendohet se po luftojnë: dështimi për të bindur burrat e fiseve vendës për t’u dhënë vajzat e tyre nënkupton rikthimin tek përdhunimi dhe grabitja. Tensionet lindin shpejt dhe përfundimisht ata duhet të përdorin metodat e dhunshme për të ruajtur sundimin e tyre mbi popullsinë vendëse.

Sekularizimi ka ngadhënjyer. Ne të gjithë jetojmë në shoqëri sekulare. Me këtë dua të them se kudo feja është dëbuar nga kultura mbizotëruese. Atje ku format fetare nuk janë dëbuar, janë vetë fundamentalistët fetarë që po bëjnë punën e sekularizimit, që kur ata e konsiderojnë kulturën mbizotëruese jo vetëm profane, por edhe pagane.

Evangjelistët amerikanë, selefijtë egjiptianë, haredim-ët izraelitë, peshkopët konservatorë spanjollë: të gjithë e konsiderojnë kulturën dominuese të vendit të tyre sekulare dhe armiqësore ndaj fesë së “vërtetë”, edhe nëse shumica e popullsisë janë fetarisht të përpiktë. Merrni dy papët katolikë përpara Papa Françeskut në detyrë. Ata ishin dukshëm të shqetësuar se kultura bashkëkohore europiane nuk ishte më kulturë e krishterë. Benedikti, madje, thoshte se kjo ishte “një kulturë vdekjeje”.

Nuk është vetëm Kisha Katolike që e konsideron materialiste kulturën mbizotëruese — një kulturë ku qenia njerëzore ka zëvendësuar Zotin, ku liria ka zëvendësuar detyrën. Në njëfarë kuptimi, fundamentalistët fetarë kanë të drejtë për këtë. Që prej viteve 1960, rendi i vjetër moral është zëvendësuar në fakt nga një kulturë e re mbizotëruese. Kjo kulturë bazohet në lirinë, veçanërisht në lirinë seksuale, dhe materializmin; në pjesën më të madhe të saj ajo bie në kundërshtim të plotë me mësimet e Kishës, Kuranit apo Torës. Për këtë arsye kemi predikues fetarë në ShBA, Arabi Saudite apo Izrael që tërësej thonë të njëjtën gjë: “Ne jemi pakicë”.

Në kulturën mbizotëruese, frymën e përgjithshme kulturore në shoqëritë ku jetojmë ne nuk bun më feja. Kjo është e vërtetë edhe për shumicën e vendeve muslimane. Kur nisi Pranvera Arabe, askush nuk i referohej fesë. Njerëzit dolën në rrugë për demokraci, liri dhe të drejta njerëzore, kundër korrupsionit dhe despotizmit. Vërtet që islamistët fituan zgjedhjet në Tunizi dhe Egjipt; por ata u larguan pas dy vitesh. Ata dështuan sepse mendonin se kishin recetën për ndërtimin e një shteti islamik. Megjithatë, prëpjekjet për të ndërtuar një shtet pastërtisht fetar u rrënuan. Në Egjipt, Vëllazëria Muslimane mbi monopolin mbi politikën islamike. Rënia e tyre qe shkaktuar në një shkallë të madhe nga lindja e grupeve të tjera, veçanërisht selefive.

Egjipti është shembull i një vendi musliman në të cilin kultura mbizotëruese nuk është fetare më. E thënë më saktë: ajo nuk është më fetare vetëm në një kuptim. Edhe nëse regjimi i ri ushtarak mëton të jetë duke luftuar për kthimin e vlerave tradicionale, është e qartë se ka patur një kundërreagim “sekularist”. Në Tunizi, opozita e lëvizjes islamiste Nahda përkrah hapur vlerat sekulare.

Sfera fetare është diversifikuar dhe sekularizmi e madje edhe ateizmi po bëhen opsione për një rini që refuzon autoritarizmin patriarkal. Brezi i ri nuk u nënshtrohet hierarkive fetare por përdor internetin për të diskutuar mes tyre. Ajo që po vërejmë në Egjipt është një hapje e sferës fetare; megjithatë ky demokratizim i mendimit fetar nuk është domosdoshmërisht i llojit liberal.

Shqitja ndërmjet fesë dhe kulturës është pasqyruar tërthorazi nga debati i kohëve të fundit rreth lirisë fetare, si në Perëndim ashtu edhe në botën muslimane. Në ShBA, evangjelistët dhe katolikët protestojnë kundër “Obamacare”, që mund t’i detyrojë punëdhënësit të paguajnë për kontracepsionin e punëmarrësve. Për shumë njerëz fetarë, dhe jo vetëm për muslimanët, laiciteti francez ngjan si një mënyrë për të dëbuar fenë nga sfera publike. Edhe në vende ku liria fetare është e garantuar me kushtetutë ka lindur një debat rreth kuptimit të kësaj lirie. Ndërsa komunitetet fetare dhe shoqëria e gjerë kanë reshtur se bashkëndari të njëjtën kulturë morale, lindin konflikte të reja rreth koncepteve të familjes, gjinisë dhe lindjeve.

Megjithatë, ka dy mënyra për ta parë lirinë fetare. Njëra është ta shohësh si e drejtë kolektive dhe më saktësisht si e drejtë e minoritetit. Vëllazëria Muslimane nuk ka asnjë problem me këtë: ata besojnë se të krishterët kanë të drejtën për të qenë të krishterë, si një kolektiv. Megjithatë, liria fetare mund të shihet edhe si një e drejtë individuale dhe kjo është më problematike në vended dhe rajone ku një fe është mbizotëruese. Landi gjerman i Bavarisë, për shembull, ua ndalon mësueseve velin në shkollë ndërsa njeh të drejtën e një mësueseje murgeshë për të veshur uniformën e krishterë. Italia, ndërkohë që njeh lirinë fetare, refuzon të drejtat e barabarta.

Në vendet muslimane, çështja qëndron tek konvertimi nga Islami në Krishtërim: ulematë konservatorë e shohin këtë si shkelje të ligjit hyjnor dhe për pasojë edhe si akt që duhet ndaluar nga shteti. Këtu mund të shqyrtohet lidhja ndërmjet demokratizimit dhe të drejtës për të braktisur Islamin. Në momentin që pranohet ideja se përkatësia fetare është një akt i vullnetit të lirë, demokracia mund të pranohet dhe anasjellas. Në pikëpamjen time, ky debat është duke ndodhur tani në vendet muslimane. Kushtetuta e re tuniziane është kushtetuta e parë e një vendi arab që garanton lirinë e ndërgjegjes dhe lirinë e fesë. Kjo e fundit përkufizohet si një e drejtë kolektive, ndërsa e para si e drejtë individuale.

Unë parashikoj që pranimi i kësaj lirie do të shohë rritje në Lindjen e Mesme. Për herë të parë njerëz në Tunizi dhe Egjipt do ta përshkruajnë veten si sekularë dhe madje ateistë. Sot, kjo nuk është diçka që guxohet të thuhet. Në Marok dhe në Algjeri po lind një lëvizje njerëzish që prishin agjërimin publikisht. Me çfarë ligji mund t’i arrestosh ata? “Shqetësim publik”, ndoshta — por kush vendosh çfarë është “shqetësimi publik”? Përsëri, shteti.

Shfaqja e pluralizmit në qëndrimet karshi fesë është një shenjë e qartë e një tolerance dhe pranimi të ri të dallimeve individuale. Është shenjë e sekularizimit. Agjërimi nuk shihet më si një detyrë, por si një preferencë individuale, ndërsa feja më pak si pjesë e kulturës mbizotëruese se sa një zgjedhje personale. Ky de-kulturim i fesë bën të mundur demokratizimin e shoqërisë.

Nuk është e mundur më të ballafaqosh një Perëndim “sekular” me një Lindje “fetare”. Sekularizimi dhe de-kulturimi i fesë po ndodhin si në Lindje ashtu edhe në Perëndim. Dallimi qëndron në format politike që merr feja e de-kulturuar. Xhihadi në Lindjen e Mesme është sigurisht jo-identik me Tea Party, që si rrjedhojë nuk duhet barazuar me kundërreagimin konservator katolik ndaj martesës brenda gjinisë. Por të gjitha janë pasojat e të njëjtit dëbim të fesë nga kultura mbizotëruese.

Përktheu: Vehap Kola

Burimihttps://www.eurozine.com/the-disconnect-between-religion-and-culture/