Islami: Lëvizje për rend botëror

ngaIsmail el Faruki Publikuar: Koha Leximit 34 minuta
Shpërndaje

Që nga vit 622, dita e parë e Hixhrit apo erës islame — dita kur Profeti Muḥammed emigroi nga Meka në Medinë — ummeti i Islāmit u themelua si komunitet, si shtet dhe si rend botëror. Ajo qe një lëvizje tejfisnore, tejkombëtare, tejperandorake, që kërkonte një përkufizim të ri të indentitetit njerëzor, një formë të re të shoqërisë njerëzore dhe një rend të ri të marrëdhënieve ndërmjet grupeve njerëzore. Ajo nuk qe një ëndërr utopike, por një lëvizje socio-ekonomike dhe ushtarake, ngulitur fort në tokë dhe që përkthehej në urdhëresa që udhërrëfejnë çdo aspekt të jetës njerëzore. Ajo synonte të mobilizonte të gjithë njerëzimin në një përpjekje të bashkërenduar për të rindërtuar kulturën dhe qytetërimin mbi një themel të ri.

Epistemologjia e Vizionit Islam

Baza autoritare e burimit hyjnor nuk qe e vetmja bazë. Shpallja e Islāmit qe njësoj e mbështetur në njohjen racionale. Të vërtetat e saj mëtohej të ishin të vërteta të arsyeshme. Nga njëra anë ato janë të zbulueshme empirikisht në veprimtarinë e natyrës, si tipare të brendshëm dhe të pandryshueshëm të saj. Këto janë ligjet që udhëheqin individin, shoqërinë dhe botën natyrore të studiuar nga shkencat natyrore dhe shoqërore. Nga ana tjetër, të vërtetat e shpalljes islame janë të rrokshme intuitivisht në këqyrjen e vetëdijes teorike dhe aksiologjike. Këto të vërteta intuitive nuk janë subjektive, sadoqë subjekti është trualli i tyre, por racionale dhe universale; jo relative, por absolute. Kësisoj, shpallja islame qëndron sipërvënë ndaj metodologjisë racionaliste, empirike apo intuitive qoftë kjo, dhe metodologjisë fetare, autoritare dhe përvojësore. Premisa e saj themelore është se papërputhshmëritë apo kundërtitë ndërmjet rezultateve të dy metodologjive nuk mund të jenë përfundimtare dhe të pandryshueshme.

Përmbajtja e shpalljes islame shëmbëllehej në sunnet ose shembullin e Profetit. Fjalët dhe veprat e tij synonin të konkretizonin dhe ilustronin shpalljen me shembuj konkretë. Përcaktimi i çfarë është dhe çfarë nuk është sunneh krijoi metodën historikë dhe të gjithë disiplinat kritike shoqëruese mbi këtë metodë, qofshin këto persona apo gjëra, ide apo qëndrime, tradita gojore apo tekste të shkruara. Nga Kur’ān, fjala tekstuale e Zotit, dhe sunnehsi dy burime përfundimtare, përmbajtja e shpalljes u përkthye në sherī’at, apo ligji i Islāmit. Ky ligj përmbushte sentencat e shpalljes si dhe kërkesat e arsyes. Në të vërtetë, duke vepruar mbi parimin paraprirës të unitetit të dijes, të të vërtetës, sherī’ati konsideron çështjen e mirëqenies racionalisht të njohur të njerëzve si vetë qëllimin e urdhëresave hyjnore. Që këtej, sherī’ati në të pesë shkollat juridike u zhvillua duke buruar nga dy burimet e shpalljes sa edhe nga burimet tokësore për të mirën njerëzore, duke e quajtur ixhtihād, ḳijās, maṣlaḥah ose istiḥsān.[1]

Përmbajtja Shoqërore e Vizionit Islam

Konteksti shoqëror në të cilin lindi Islāmi nuk ishte shumë i ndryshëm nga ai në të cilin e gjejmë vetë sot. Në frontin botëror, bota e njohshme asokohe ndahej ndërmjet dy gjigandëve, perandorive romake dhe perse. Të dyja syresh synonin hegjemoninë mbi botën. Secila nga perandoritë rrethohej nga një numër shtetesh satelitë të sunduar nga elita të përkushtuara ndaj kërkesave të fuqisë botërore që i mbështeste dhe i mbronte. Këto zona amortizatore ishin zona të trazirave të vazhdueshme, ndërsa njëra perandori shqyrtonte mundësinë si t’i rrëmbente ato nga tjetra. Trazirat fitonin apo humbnin intensitet në varësi të shkallës së rëndësisë (pozicionit strategjik, burimet natyrore, krahun e punës, pasurinë dhe tregjet) së interesit perandorak që preknin. Luftëra të fuqishme të panumërta zhvilloheshin, ndërsa forcat zëvendësuese rrinin në gatishmëri për t’u hedhur në çdo teatër luftimesh ku ngjarjet shtriheshin përtej planeve. Duke qenë pranë fuqive botërore, shtetet satelitë ishin më të qëndrueshëm, atëherë kur përngjitja e tyre me shtetin perandorak ishte më e fortë. Hera-herës, trazirat në shtetet satellite apo ndërmjet tyre shpërthenin në konflikt të hapur ndërmjet fuqive kryesore.

Brenda shoqërive, qofshin ato të fuqive të mëdha, të shteteve satelite apo edhe ato të disapak vendeve që për arsye gjeografike ishin hequr mbanë përplasjeve të fuqive botërore, shoqërizimi njerëzor bazohej mbi etninë. Grupimi më i madh ishte kombi; ai më i ngushtë ishte fisi. Të dy ishin hallka të gemainschaft, ku antarët bashkëndanin të njëjtat tipare racore, gjuhësore, kulturore, etike dhe fetare dhe bashkëjetonin në të njëjtin unitet gjeografik. Në Arabi gjithaq, ashtu si në pjesë të tjera të botës, tipare racore mjaft më të hollësishme siç është prejardhja nga një stërgjysh i caktuar e shpërbënte entitetin etnik në fise të ndara dhe reciprokisht armiqësor, sadoqë bashkëndanin të njëjtën gjuhë, kulturë, tradita dhe besim.

Qoftë fis apo komb, grupi etnik e përcaktonte natyrën e njeriut në termat e tij. Doket e tij përbënin kriteret e njeriut për të mirën dhe të keqen. Mirëqenia e tij ishte aspirata më e lartë e tij dhe heroi i tij arketipik ishte ideali etik më i madh. Bota, në sytë e tij, ishte e barabartë me shtrirjen e entitetit etnik, sado e kufizuar qoftë kjo. Përtej shtrihej një botë e panjohur, e cila mund të injorohej sa edhe të pushtohej dhe nënshtrohej, por gjithnjë veçohej si diçka tjetër nga vetja. Popujt përtej kufirit janë të huaj dhe domosdoshmërisht të rrezikshëm dhe armiqësorë, ndaj të cilëve do luftuar, sakaq njerëzit brenda kufirit janë të afërt, të denjë për ndihmë dhe mbrojtje. Kjo afërsi gjaku ngrihej mbi të gjithë faktet dhe tiparet dhe, në të vërtetë, përbënte thelbin e një personi. Pothuaj përherë, entiteti etnik përkonte me një entitet gjeografik dhe ishte i njëvlershëm me të. Gjaku dhe prona mistifikoheshin me diçka universale, misterioze, të cilës duhej t’i shërbenin gjithkush dhe çdo gjë. Vlerat e gjithëfarllojta lexoheshin në tokën, racën dhe shtetin sovran që ndërtohet mbi to dhe të cilave duhet t’u shërbejë. Në Arabi, i vetmi rend social i njohur ishte tribalizmi. Ndërsa fisi luftonte kundër fisit dhe klani kundër klanit, poetët këndonin himnet e fisit dhe frymëzonin heronjtë e tij për të dhënë jetën për emrin e tij. Në Persi, ndërsa një fis nënshtronte një tjetër, të mundurit shndërroheshin në klasën e ulët që punonte për kënaqësinë dhe mirëqenien e fitimtarëve që e shpallnin veten sundues, priftërinj apo fisnikë. Shoqëria ishte një ndërthurje e këtyre klasave të kyçura në shërbimin ndaj njëri-tjetrit, pa mundësinë apo shpresën e lëvizjes ndërmjet tyre. Perandoria romake ishte gjithaq një konglomerat skllevërish dhe popujsh të shtypur, të sunduar nga një elitë fisnore — romakët. Të gjithë entitetet etnike i ishin nënshtruar Romës, ndërsa pasuritë dhe tokat e tyre ishin konfiskuar dhe vënë në shfrytëzimin e romakëve. Konsujt dhe ushtritë romake kujdeseshin që ajka e çdo prodhimi të shkonte në Romë.

Qeverisja Islame: Shfuqizimi i Etnocentrizmit

Islāmi e shfuqizoi entocentrizmin si të padenjë për njerëzimin. Gjaku dhe toka janë aksidente të ekzistencës njerëzore mbi të cilët askush nuk ka kontroll. Asnjeri nuk i zgjedh paraardhësit apo vendlindjen e tij; vendi i tij i jetesës dhe marrëdhënia e gjakut mund të ndryshohen vetëm përmes operacioneve rrënjësore dhe të dhimbshme, çrrënjosjes së vetes apo emigrimit dhe konvertimit. Gjaku dhe toka janë facta materialë për t’u vlerësuar; ato nuk mund të jenë vlera përmes të cilave të vlerësohen të dhënat e tjera. Prej tyre, si të këtillë, nuk mund të nxirret asnjë përfundim për aksiologji apo deontologji.

Në vetvete, ato nuk përbëjnë asnjë vlerë dhe janë të lidhura me të mirën aq sa janë të lidhura me të keqen. Kufinjtë e tyre janë arbitrarë, pa asnjë arsye pse duhet të shtrihen dery aty ku ato shtrihen, qëkur facta që karakterizojnë grupimet e vogla janë më të shumtë në numër dhe më të fuqishëm se ato që karakterizojnë racën apo fisin. Një arbitraritet i tillë i paarsyeshëm i kishte çuar arabët paraislamë drejt shpërbërjes jo vetëm në fise, por deri në klane armiqësore brenda të njëjtit fis. Kur nuk ka armiq të jashtëm ndaj të cilëve të mund të luftojë, etnocentrizmi bëhet shpërbërës i grupit në një mori fraksionesh të copëzuara në kërkim të një entocentrizmi më të ngushtë. Për më tepër, përkatësia në një klan, fis, racë apo tokë është një ndjesi e pashprehur, personale, gjithherë subjektive, e përveçme, e kundërta e universales, racionales, të domosdoshmes, njerëzores. Asnjë vlerë madhore, e përhershme apo absolute nuk i përshtatet klanit, fisit as racës.

Vlera e vetme e etnicitetit është familja, njësia bazë e shoqërisë. Ajo nuk mund të hidhet poshtë, sepse marrëdhëniet e gjakut, mbi të cilat ngrihet etniciteti, janë evidente — madje të prekshme — në familje. Jashtë kufijve të familjes, mëtimi i etnicitetit shthuret. Por familja duhet kuptuar si e ‘zgjeruar’, d.m.th. të përfshijë vëllezërit dhe motrat, ungjit dhe emtat, pasardhësit dhe gjyshërit. Përtej tyre, “marrëdhëniet e gjakut” janë abstrakte, marrëdhënie faktike. Në anën tjetër, të mëtosh se familja atomike është njësia bazë është reduksionizëm, pasi ajo njeh marrëdhënien me disa antarë dhe mohon atë me disa të tjerë. Për këto arsye, ndërsa nuk njeh fisin apo entitetin etnik si kriter të së mirës dhe të keqes, Islāmi përkrahu familje me legjislacion që lejon antarësinë e “zgjeruar” të saj të trashëgojnë nga njëri-tjetri dhe të jenë përgjegjës për njëri-tjetrin kurdo që të jetë e nevojshme. Kjo e fuqizoi familjen e zgjeruar si një njësi socio-ekonomike integrale.

Duke qenë një fakt i natyrës, etniciteti nuk mund të shfuqizohet. Ai u ruajt dhe Islāmi e njohu atë për çfarë ai është, përkatësisht, një fakt i natyrës, një cilësi e krijimit. S’do mend se qeniet njerëzore kanë lindur në fise dhe kombe. Ato kanë tipare etnike, fizike dhe psiqike të lindura. Ato flasin gjuhë të ndryshme, që mishërojnë kategori dhe mendësi të ndryshme. Edhe këto, Islāmi i njeh si veçori të krijimit të Zotit, të përbrendësuara në të gjitha qeniet njerëzore, dhe në shumicën e rasteve të pavullnetshme e të domosdoshme.

Por fakti që njerëzit janë krijuar të bardhë apo me ngjyrë, që flasin gjuhë angleze apo kineze, që jetojnë në dëborë, male apo shkretëtira, nuk do të thotë aspak se ngjyra e bardhë apo e errët e lëkurës është argument që ndonjë gjuhë apo vend është titull epërsie apo hegjemonie mbi të tjerët. Kësisoj, faktet etnike nuk flasin përtej tyre: qëllimi është dallimi për hir të identifikimit. Roli i tyre nuk mund të shkojë përtej fotografisë së një pasaporte. “O njerëz,” — thotë Kur’āni — “Ne ju kemi krijuar ju në fise dhe popuj që të njiheni mes jush dhe të bashkëpunoni me njëri-tjetrin. Më i larti në sytë e Zotit është më i virtytshmi [jo ai që i përket këtij populli apo atij fisi] (Kur’ān, 49:13). Kësisoj, Islāmi i njohu dallimit etnik vetëm vlerat utilitare të identifikimit personal dhe përplotësimit. Çfarë dënohet është etnocentrizmi, lloje të ndryshme të të cilit janë nacionalizmi, tribalizmi, provincializmi dhe klanizmi.

Ummeti

Përtej entitetit etnik, ciladoqoftë përmasa e tij, Islāmi themeloi atë që quhet ummeh, si e vetmja formë e shëndetshme e shoqërizimit njerëzor, i vetmi lloj i grupimit vullnetar të denjë për njerëzimin.

Si Bashkësi Besimi

Ummeti është një shoqëri e hapur e përbërë nga të gjithë muslimanët. Çdokush mund të aderojë në të me hyrjen në fe. Antarësimi në ummet akordohet me dëshminë solemne të besimit, “Nuk ka Zot përveç Zotit, dhe Muḥammedi është Profeti i Tij.” Legjislacioni islam e konsideron këtë dëshmi të mjaftueshme për të vendosur islamicitetin. Të gjitha të drejtat dhe privilegjet, detyrimet dhe angazhimet e Islāmit bien mbi autorin e dëshmisë, kur ai është i maturuar dhe i përgjegjshëm mendërisht. Dëshmia e bën antarësinë në ummet de facto dhe de jure; dhe askush nuk mund të anulojë apo ndalojë efektet e antarësisë në ummet. Që këtej, çdo musliman i botës është me përkufizim anëtar i ummetit.

Ummeti është një shoqëri e hapur. Çdo qenie njerëzore është e mirëpritur për të hyrë në të me njërën nga dy mënyrat: dëshmia e sipërpërmendur e fesë, apo marrëveshja e paqes. Kjo e fundit është një kontratë e qëndrimit paqësor brenda kufinjve të ummetit; ose, e nënshkruar me një grup, është marrëveshja e tyre për të shtrirë kufirin e ummetit aqsa të përfshijë edhe ata dhe territorin e tyre. Kjo mundësi parashikohet për jomuslimanët që duan të ruajnë fenë e tyre joislame dhe të bashkëjetojnë me ummetin. Asnjë person apo grup nuk mund të refuzohet në çdo kohë apo për ndonjë konditë, përveçse kur hyrja e tyre apo kërkesa për të hyrë është një kamuflazh për veprimin e tyre armiqësor ndaj ummetit.

Çdo gjykatë islame autorizohet nga sherī’ati (ligji i Islamit) për të shqyrtuar ankesat e çdo aplikuesi për hyrje, qoftë musliman apo jomusliman, qytetar apo jo qytetar i vendit; dhe si të gjithë shërbimet ligjore në Islām, aplikim për veprime në gjykatë është falas. Paragjykimi i zyrtarëve të shtetit ndaj origjinës apo prejardhjes etnike, fetare apo kulturore të aplikuesit hidhet poshtë me ligj dhe mekanizmi për të ndalur paragjykime të tilla është gjithmonë i gatshëm dhe i disponueshëm. Njësoj, nuk ka asnjë tarifë për të hyrë në marrëveshjen e paqes dhe për rrjedhojë edhe në ummet.

Ummeti, që këtej, është vërtet një shoqëri e hapur par excellence. Të gjitha ligjet e emigracionit dhe natyralizimit në fuqi në çdo vend musliman sot, o kanë mbetur nga ditët e kolonializmit, o janë imitime të ligjeve dhe praktikave perëndimore. Absolutisht dhe palëkundshmërisht, ligji islam i dënon të gjithë këto. Nëse ndonjë prej tyre do të pranonte një kushtetutë apo sistem ligjor njëmend islam, të gjithë këto ligje do të ishin shfuqizuar menjëherë. Në sytë e sherī’atit, këto ligje nuk kanë asnjë justifikim të vetëm.

Jeta e antarëve muslimanë të ummetit qeveriset nga një ligj — sherī˒āti, veç në qofshin ndryshuar nga kolonializmi dhe kukullat e tyre. Në mënyrë identike, është i njëjti ligj në fuqi në të gjitha vendet muslimane, nga Irani në Marok. Ato kanë lënë trashëgimitë në ligjet penale, të tregtisë dhe territorit që qeveritë muslimane i kanë ruajtur edhe pas pavarësisë, kundër dëshirës së popujve të tyre. Çështja e rikthimit të sherī’atit si kod i plotë ligjor është ende e gjallë dhe pazgjidhur në të gjithë vendet, kudo ku muslimanët janë shumicë. Sidoqoftë, në ligjet e sherī’atit që mbulojnë fusha të statusit personal është ndërhyrë më pak. Kudo, këto ligje janë po ato që kishin vendosur muslimanët vetë.

Kulturat e komuniteteve muslimane anekënd botës përcaktohen në një masë të madhe nga Islāmi. Kur’āni i Shenjtë, me idetë, vlerat, figuracionin, vargjet e shkruara në mënyrë kaligrafike, intepretimi muzikor (tertīl) i vargjeve të tij, ezani dhe namazi (ṣalāt), shpirti i Ramazanit (Ramaḍan), përcjellja dhe pritja e pelegrinëve, memorizimi i Kur’ānit nga fëmijët — të gjitha këto i kanë qëndruar ndikimeve të kolonializmit, modernizmit, misionarizmit të krishterë, shekullarizmit, dhe ato vijojnë të shënjojnë, ngjyrojnë, zbukurojnë, orientojnë dhe t’i japin kuptim jetës së njerëzve. Asnjë shtet apo perandori, asnjë komunitet apo shoqëri nuk ka patur ndonjëherë një përbërje kaq të larmishme etnike sa ummeti i Islāmit. Sot, ai numëron mbi një miliard shpirtra dhe përfshin praktikisht pjesëtarë nga çdo grup etnik në tokë. Islāmi pastroi etnitë e ndjekësve të tij nga paragjykimet dhe ekzagjerimet dhe i pasuroi ato me kategoritë dhe vlerat e tij, me fjalorin dhe format. Nga dialektet fisnore, Islāmi krijoi gjuhë letrare që lulëzuan me letërsinë dhe poezinë: malaja, urdishtja, bangla, Persishtja, turqishtja, sawahilishtja, hausa.

Brenda ummetit, një uzbek mund të ballafaqohet me një tanzanian apo ugandas; një maroken me një malai; një kinez me një damasken apo kajroan; një jugosllav me një afro-amerikan dhe të gjithë ftohtësitë ndërmjet tyre tejkalohen me një “esselāmu ʽalejkum we raḥmet Allah.” Edhe pse mikpritësi dhe miku mund të komunikojnë me gjuhën e shenjave, vëllazëria që ata bashkëndajnë me njëri-tjetrin i bën ata të realizojnë martesa me familjet e njëri-tjetrit dhe të veprojnë politikisht e juridikisht në vendin apo komunitetin pritës.

Pasi, feja islame, duke mos qenë vetëm një lëndë religjoze në kuptimin perëndimor, por gjithaq një çështje logjike, ligjore, metafizike, aksiologjike, sociale, letrare, estetike, politike dhe ekonomike, vepron njëherazi si një pasurues i etniciteteve të ndryshme dhe si një homogjenizues i tyre. Brenda ummetit, gjithësekush kryen një akulturim vullnetar drejt Islāmit, secili syresh sipas shtrirjes së mundësive të tij. Por, të gjithë përpiqen për idealin islam. Si rrjedhojë, ummeti është shndërruar në një konsensus triradhësh mbi vizionin e realitetit (të botës, njeriut, jetës dhe fatit); mbi vullnetin (zemrën), që me zbatimin e sherīʽatitdhe kulturës islame, është ushtruar të pajtohet me mjaftueshmërinë e vizionit; dhe, së treti, mbi krahun (veprimin). Dy nivelet e para të konsensusit i kanë trajtësuar muslimanët në modelin shoqëror dhe kanë krijuar prej tyre, kudo që jetojnë, përafrimet më të afërta të arketipit ‘ummetik’.

Përgjatë shekujve, mbanash të gjithë sunduesve të padrejtë që e pikëlluan dhe copëzimit tërësej, në të shkuarën dhe të sotmen, ummeti ka gëzuar solidaritet të pamatë. Megjithë sa mund të thuhet për të kundërtën, lidhja e suksesshme që krijoi Islāmi ndërmjet ndjekësve të tij të shumëfarëllojshëm është kaq e fortë sa i ka qëndruar provës së shekujve. Ata që kanë vrojtuar zmbrapsjen që shkaktoi rrënimi i kalifatit nga Mustafa Kemal Ataturku deri larg në sub-kontinentin Indian dhe Azinë Juglindore, apo zjarrin që kanë ndezur ngjarjet e 30 viteve të fundit në Palestinë, e dinë se ‘copëzimi’ i ummetit, edhepse i rëndësishëm, është vetëm sipërfaqësor. Nën sipërfaqe ruhet një prush që mund të shpërthejë në flakë të kaltra me gërvishtjen më të lehtë.

Si Bashkësi Botërore

Sido të qe, ky solidaritet i madh i ummetit nuk është rrjedhim i strukturës monolite. Ummetinuk është institucion përveçmërisht musliman. Në të vërtetë, muslimanët mund të përbëjnë ose jo shumicën e qytetarëve. Për shumë breza, ummeti në çdo vend, përveç Arabisë, përbëhej nga një shumicë jomuslimane. Në ditën e parë të ḥixhretit (epokës islame), Profeti Muḥammed (pqmt) i dha shtetit të parë musliman kushtetutën e tij, parimet e të cilës kanë përcaktuar çdo shtet musliman që prej atëherë. Ajo kushtetutë e përkufizonte ummetin të përbërë nga bashkësia muslimane dhe ajo hebraike. Tetë vite më pas, fill pas hyrjes së Mekës në Islām, Profeti mirëpriti të krishterët e Nexhrānit si bashkësi brenda ummetit. Në shembullin e hapave të tij, muslimanët mirëpritën zoroastrianët pas pushtimit të Persisë në vitin 14/636 dhe hindutë e budistët e Indisë në vitin 92/711.

Këto vendime mbështeteshin mbi parimet kardinale të Islāmit, se besimi duhet të jetë gjithherë i lirë për gjithkënd.

“S’ka detyrim në fe” shpalli Ḳur’āni; “sepse tashmë është dalluar e drejta nga e shtrembra! Ai që mohon idhujt (dhe gjithçka që adhurohet në vend të Allahut) dhe beson në Allahun, ka siguruar lidhjen më të fortë, e cila nuk këputet kurrë. Allahu dëgjon dhe di gjithçka. (Ḳur’ān, 2:256).

Qartësisht, Islāmi nuk e konsideron bindjen fetare si një konditë për antarësinë në ummet. Ummeti, argumenton ai, është një ideal shoqëror mjaftueshmërisht i gjerë aqsa të mund të përfshijë si muslimanët, ashtu edhe jomuslimanët. Si ideal shoqëror, ummeti i përkushtohet paqes dhe sigurisë së të gjithëve dhe bashkëveprimit e solidaritetit ndërfetar, ndërfisnor e ndërkombëtar. Aderimi dhe besnikëria ndaj këtyre vlerave nuk janë jomiqësorë ndaj Islāmit. Ky i fundit mund ose jo të ndajshohet në vijim. Kësisoj, të krishterët dhe hebrenjtë, hindusët dhe budistët, si dhe zoroastrianët kanë vijuar të bashkëjetojnë me ummetin si anëtarë të tij përgjatë katërmbëdhjetë shekujve të historisë islame. Jo rrallë, jomuslimanët kanë mirëpritur mbërritjen e muslimanëve si çlirimtarë nga zgjedha e huaj shtypëse. Çdo territor i shkëputur nga perandoria romake u shkëput me ndihmën e jomuslimanëve, të cilët e parapëlqyen antarësinë në ummet ndaj asaj në kolonializmin dhe imperializmin romak. Nëse shumicat jomuslimane, përgjatë shekujve u shndërruan në pakica për shkak të konvertimeve në Islām, kjo ndodhi falë vendimeve të lira të individëve jomuslimanë.

Islāmi, që aty, e përcaktoi njeriun në bazë të ideologjisë, në të cilën aderonte, dhe jo mbi bazën e racës, gjuhës apo kulturës së tij. Ai e respektoi dhe e nderoi atë në këtillësinë e tij. Jo vetëm kaq, por ai vuri në lëvizje forcën dhe shërbimet e ummetit në tërësi në përpjekje për të ruajtur, zhvilluar dhe aderuar në religjionin apo ideologjinë e tij. Ai, pa ngurrim, njohu të drejtën e jomuslimanit për të jetuar në fenë e tij, të gëzojë dhe ruajë institucionet e tij kulturore dhe fetare, për të trashëguar fenë e tij tek pasardhësit. Kjo tolerancë nuk i ngjan aspak tolerancës së Perëndimit sot. Kjo e fundit bazohet në shekullarizëm, pikëpamje që redukton fenë në sferën personale, në momentin e fshehtë të tij me Zotin. Shpeshherë, shekullaristët e tolerojnë fenë me përbuzje. Ata e gjykojnë atë të parëndësishme dhe, në çdo rast, më pak të rëndësishme se pikëpamjet mbi politikën dhe ekonomiksin. Islāmi i qaset fesë si gjithekzistencë dhe gjithëfat i jetës njerëzore, si një përcaktor gjithëpërmbledhës i tërë veprimtarive. Përveç kësaj, ai ka vullnetin të njohë fetë e tjera si de jure, si përcaktorë të përligjur të sjelljes së pjestarëve të tyre në të gjitha çështjet. Nën sundimin e gjithsejtë dhe të plotfuqishëm të Zotit të Vetëm, të gjithë ndjekësit e feve janë udhëtarë të barabartë që duan ta adhurojnë dhe t’i shërbejnë atij siç e parashkruajnë bindjet e tyre personale.

Si Shtet Botëror dhe Rend Ndërkombëtar

Në mbështetje të ummetit si bashkësi botërore, Islāmi ka urdhëruar Profetin dhe ndjekësit e tij, të ftojnë jomuslimanët të pajtohen me një parim fisnik të përbashkët për Islāmin dhe fetë e tjera, përkatësisht, që adhurimi apo shërbimi t’i kushtohen përveçmërisht vetëm Zotit dhe të mos ketë nënshtrim të një njeriu ndaj një tjetri, qëkur të gjithë janë dorëzuar një Zotëruesi të Pushtetit — Zotit.[2] Ai ua ka ndaluar muslimanëve të spiunojnë, të prishin rendin apo të grinden me jomuslimanët, por të dialogojnë me mëtimet e fesë me mendje të ftohtë, me etikë dhe bindje të arsyeshme dhe miqësore.[3] Ai i ka lavdëruar të krishterët për durimin e tyre, përkushtimin dhe përunjësinë,[4] dhe i ka garantuar çdo jomuslimani Parajsën nëse beson Zotin dhe bën vepra të mira.[5] Ḳur’āni ka ndaluar përveçmërisht çdo fyerje të njeriut nga njerëz të tjerë, çdo rivalitet mes tyre për nder dhe prestigj;[6] ai ka dënuar ashpër krenarinë e padrejtë dhe ka nxitur bashkëveprimin e ndërsjellë për të mirën e përgjithshme.[7] Vetëm kjo do të mjaftonte që Islāmit t’i takonte merita e ndërtimit të një bashkësie botërore, ku bashkësitë fetare do të ndërvepronin dhe bashkëvepronin me njëri-tjetrin në një miqësi, shoqëri dhe vëllazëri të lidhur moralisht. Në të vërtetë, Islāmi ka bërë shumë më shumë.

Në kërkim të një vëllazërie më të fortë universale ndërmjet besimtarëve, Islāmi bashkëkultivoi bashkësinë botërore me shtetin botëror dhe i integroi ato në një institucion të vetëm. Bashkësia botërore udhëhiqet nga idealet etike që ndjek me autoritet moral. Shteti botëror bën të mundur realizimin e atyre idealeve përmes ligjeve dhe institucioneve, ndreq cënimin e tyre përmes forcës dhe sanksioneve ligjore. Ky shndërrim u arrit përmes përkthimit të dëshirave idealiste të moralit në objektiva të miratuar të ligjit dhe procesit juridik. Ummeti nuk u mjaftua vetëm me bashkësinë botërore, por u lidh fort me anë të idealeve morale. Ai u bë një shtet botëror, një rend i ri botëror.

Ligjet e Islāmit që i përkasin procedurës dhe procesit gjyqësor, si dhe ato që drejtojnë praktikën fetare, statusin personal, kontratat dhe një segment të gjerë të kodit penal islam, qenë shpallur të zbatueshëm vetëm për muslimanët. Për jomuslimanët janë të zbatueshëm ligjet e tyre; për secilin komunitet fetar ligji i tij. Gjykatësit jomuslimanë, të autorizuar sipas traditës përkatëse të secilit grup, mund të uleshin në juritë e gjykatave, vendimet e të cilave gëzojnë mbështetjen e fuqisë së shtetit. Këtyre gjykatave jomuslimane u buron juridiksioni nga sherīʽati, apo ligji islam, kushtetuta e vërtetë e ummetit si shtet botëror. Në shtetin botëror të ummetit, çdo jomusliman, duke shpërfillur vendimin e gjykatës së grupit të tij fetar, kishte thyer kushtetutën e shtetit. Duke u nisur nga gjykimi se interpretuesit më të mirë të një tradite janë vetë bijtë e saj, sherīʽati, për më tepër, i ka kufizuar apelimet e vendimeve vetëm në një gjykatë të një shkalle më të lartë të të njëjtës bindje dhe e ka shpallur gjykimin e kësaj të fundit si përfundimtar. Në rastet kur kërcënohet siguria, rendi apo morali publik i botës së ummetit, gjykatat islāme kanë një juridiksion shtesë, të cilit mund t’i mbështetet prokurori publik kur tradita e kundravajtësit nuk e parashikon. Atëherë kur muslimanët dhe jomuslimanët përfshihen në të njëjtat çështje, të dy ligjet, si ai i paditësit, ashtu edhe ai i mbrojtësit vihen në lëvizje për të dhënë një gjykim të drejtë, përveç rastit kur të dy palët kërkojnë të gjykohet sipas sherīʽatit. Së këndejmi, jomuslimani në shtetin botëror islam është poaq i sigurtë në zgjedhjen për të mbajtur ligjin dhe traditën e tij religjioze, sa edhe do te ishte nëse grupi apo vendi i tij të mbetej i pavarur.

Shteti botëror islam është, kësisoj, një shoqëri e hapur me shumë sisteme ligjore që funksionojnë brenda tij njëkohshëm. Si asnjë shtet tjetër në botë apo histori, shteti botëror islam i ka dhënë njerëzimit sistemin politik që toleron pluralizmin ligjor, por shfuqizon luftën dhe izolimin e komuniteteve fetare nga njëri-tjetri. Sakaq, qëkur ligji mund të interpretohet apo ndryshohet vetëm nga vetëm publiku i tij, shteti botëror islam krijon sigurinë dhe integritetin që kërkon të realizojë etnocentrizmi dhe nacionalizmi, por pa karakterin negativ të tyre. Pluralizmi ligjor shkon përtej tolerancës, e cila është gjithnjë e garantuar me përkufizim. Toleranca ndaj të tjerëve, mbështetur në mirëdashje, traktat apo marrëveshje, varet nga gjendja shpirtërore e personit të interesuar. Nëse nuk ekziston rrezik për tension, nuk është e nevojshme që situate të mbiqkyret. Nëse tolerance vendoset përmes një traktati, ajo mund të injorohet apo të prishet përmes një traktati tjetër, që mund të diktohet nga konditat e reja. Nëse mbështetet mbi një marrëveshje, ajo mund të hidhet poshtë nga një marrëveshje tjetër. Islāmi e kodifikoi atë, e bëri pjesë të pandashme të kushtetutës së shtetit botëror, e përforcoi me sanksione, përcaktoi procesin juridik përmes të cilit mund të gjykohen konfliktet dhe, ngase ligji i tij është hyjnor dhe i gjithmonshëm, e shpalli ligjin e tolerancës (si të gjithë ligjet e tjerë) të përhershëm dhe të pandryshueshëm. Kjo u dha jomuslimanëve në shtetin islam edhe më shumë siguri se ç’mund të kishin në një shoqëri të pavarur të modelit bashkëkohor, ku dekreti i një shumice votuesish apo një diktatori mund të shfuqizojë ligjet, traktatet dhe marrëveshjet, apo t’i ndryshojë ato arbitrarisht.

Në shtetin botëror islam, muslimanët dhe jomuslimanët janë qytetarë të barabartë. Të dy grupeve u ofrohen identikisht të njëjtat shërbime që ofron shteti dhe që dy janë të përshtatshëm për të mbajtur poste publike. Të gjithë zyrat e shtetit janë të hapura për të gjithë qytetarët, përveç zyrave të drejtësisë, të cilave u është besuar zbatimi i ligjeve të secilës traditë fetare, zyrave të komandës supreme të forcave të mbrojtjes dhe zyrës së kalifit apo kryetarit të shtetit, detyra e të cilëve është përmbushja e vizionit shoqëror të Islāmit.

Veç kësaj, jomuslimanët nuk mund të rekrutohen për të shërbyer në forcat e mbrojtjes të shtetit islam; por ata janë të mirëpritur dhe shpërblehen duke u liruar nga detyrimi i taksës për kokë, nëse vendosin vullnetarisht. Ata përjashtohen nga pagimi i taksës së zekātit, një taksë vjetore prej 2.5% mbi të gjithë pasuritë e fituara personalisht. Institucioneve sociale, ekonomike dhe politike u garantohet liria nga ligji i gjithmonshëm i Islāmit.

Të gjitha të drejtat dhe privilegjet e mësipërme nga ligji islam nuk u garantohen vetëm jomuslimanëve që janë qytetarë të shtetit botëror islām. Ligji islam i garanton ato edhe për çdo person apo grup joqytetar që dëshiron të hyjë në marrëveshje paqeje me shtetin islam. Ata quhen muste’minūn (fjalëpërfjalë, sigurikërkues). Me hyrjen në këtë marreveshje, shteti islam shtrin mantelin e tij të mbrojtjes dhe sigurisë edhe mbi ta, duke u dhënë atyre identikisht të njëjtat të drejta dhe privilegje si qytetarëve jomuslimanë. Përmes kësaj metode, shteti islam zgjatohet për të përfshirë botën; gjithë njerëzimi ftohet të marrë vendim për të hyrë në marrëveshjen e paqes. Qartësisht, përmes kësaj marrëveshjeje, asgjë nuk humbet përveç etnocentrizmit, pretendimit se entiteti etnik është masa e të gjitha gjërave. Ai është një OKB katërmbëdhjetë shekullore me shumë më shumë pushtet për të zbatuar vendimet e tij se organizata që u krijua pas Luftës II Botërore. Kundërtitë në thelb të kushtetutës së Organizatës së Kombeve të Bashkuara e kanë bërë atë të pafuqi si një organ i bashkimit dhe pajtimit ndërkombëtar, një institucion që mbron drejtësinë dhe të drejtat e atyre që nuk mund të mbështetet në diplomacinë e armëve apo trysninë ekonomike për të fituar të drejtat e tyre. Veç kësaj, anëtarësimi në Kombet e Bashkuara është e mundshme vetëm për shtetet-komb të pavarura, e jo si në rastin e shtetit botëror islam për shtetet, individët dhe grupet. Shteti botëror islam është një pax mundi universal, në të cilin nuk mund të ketë luftë, shkelje të lirisë së çdocilit për të lëvizur personalisht apo me familjen e pasurinë e tij për të jetuar kudo në botë; për të kërkuar punësim dhe shpërblim të drejtë; për të drejtuar jetën e tij dhe atë të fëmijëve të tij, sipas perceptimit më të mirë të tij dhe traditës së tij, si dhe për të gjykuar konfliktet me bashkëqytetarët e tij sipas traditës së tij të ligjeve dhe zakoneve.

Si shtet botëror dhe rend ndërkombëtar, ummeti gëzon një përvojë katërmbëdhjetë shekujsh për të shërbyer si mbështetje, bashkë me mbijetesën e mrekullueshme të diversitetit më të gjerë etnik brenda një shteti të bashkuar. Kjo vazhdimësi i kushtohet faktit se ligji islam rrënjëzohet thellë në zemrën dhe mendjen e individit, në besimin se ai është dhënë nga Zoti dhe është i pandryshueshëm. Ai është garancia më e mirë ndaj revolucionit dhe shpërbërjes. Është një pikë e besimit që, si një rend botëror ideologjik, ummeti mund dhe duhet të ndërhyjë në çështjet e joummetit (përfshirë edhe atë të banorëve të hënës) me qëllim krijimin e mundësisë për të gjithë qeniet njerëzore për të përmbushur mëkëmbësinë e Zotit. Sepse Zoti është Një, të gjithë krijesat e Tij, si të barabarta në statusin e tyre si të krijuara, u jepen të gjithë të drejtat dhe detyrimet për të marrë përsipër dhe përmbushur rolet e tyre kozmike. Çdo rend njerëzor duhet të garantojë dhe mbrojë çdocilën qenie njerëzore në këtë përpjekje, shtuar sigurisë nga padrejtësia dhe agresioni i individëve dhe grupeve të tjera.

Lëvizje Botërore për Rend Botëror

Rreziqet Aktuale të Asgjësimit

Sot, njerëzimi qëndron buzë greminës së shkatërrimit të plotë. Në disa pjesë të botës, njeriu ia ka dalë me sukses të sajojë mënyrat e shkatërrimit, që janë kaq shkretuese saqë njerëzimi jeton sot, pandarë, më i tmerruar nga vizioni i fundit të tij. Arritjet e njeriut kanë qenë aq madhështore në zbulimin e veçorive të natyrës dhe shfrytëzimit të tyre nga teknologjia për t’i shërbyer jetës njerëzore, sa ç’kanë qenë edhe aftësitë e njeriut për të keqen, për degjenerimin dhe shkatërrimin, që janë rritur proporcionalisht. Kaq i ngulur ka qenë njerëzimi me luftërat dhe përballjet e brendshme për kontrollin dhe shfrytëzimin e një pjese nga të tjerë, saqë inteligjenca më e lartë njerëzore mbetet e hutuar para ngjarjeve, e pazonja të shquajë një shtegdalje. Të gjithë studimet e saj në natyrën e njeriut, në veçoritë e sjelljes së individëve dhe grupeve, këqyrjes së nën-ndërgjegjes si dhe shpresave më të epërme të njeriut, nuk kanë dhënë ndonjë dorë ndihmese për të arritur një kuptim të besueshëm të vetë njeriut. Lëvizjet botërore të fazhizmit dhe komunizmit, aqsa edhe fundi tragjik i Jonestown dhe përhapja e shpejtë e kulteve, që ofrojnë një ikje — sado të përkohshme — nga realiteti, janë gjithsej simptoma të të njëjtës vuajtje: njohjes së pasigurt njerëzore, në mos njohjes së shtrembër të vetes.

Nevoja për një Depërtim të Ri

Pikërisht në perëndim u zhvillua më shumë kjo sëmundje gjatë tre shekujve të fundit dhe mu aty pasojat e saj janë më të dallueshme. Për ta luftuar, Perëndimi ka prodhuar shumë ide të mëdha. Me gjasë, më e madhja syresh është Organizata e Kombeve të Bashkuara, e cila, në tridhjetë e pesë vitet e ekzistencës së saj (autori shkruan në vitin 1980 — shën.përkth.) ka punuar papushim për paqen në botë, ndërsa organet dhe institucionet e saj kanë ndihmuar lehtësimin e vuajtjeve të njerëzve apo kanë parandaluar zjarrin e luftës mes tyre. Përpara gjithë këtyre përpjekjeve, qëndrojmë me nderim të thellë, por jo me më pak keqardhje dhe zhgënjim për dështimin e tyre për të garantuar paqen e kombeve. Në këtë drejtim, mendimi perëndimor qëndron i tulatur dhe i falimentuar, pasi ka provuar të gjithë mundësitë që lejon dhe i merr si të përshtatshme pikëpamja e tij mbi realitetin. Ngjan sikur ky zhgënjim i madh ka shpënë Perëndimin në dëshpërim dhe pikëllim të thellë mbi gjendjen e njeriut. Në këtë ngulitje, dëgjohet pandërprerë jehona e tragjedianëve grekë, që këmbëngulin se nuk ka asnjë zgjidhje dhe se fundi tragjik është fundi i denjë për të cilin e kanë bërë vendin njerëzit.

Është bash ky moment kur vizioni i Islāmit bëhet dramatikisht përtëritës dhe radikalisht i ri. Sepse ai zëfillet prej premisash kryekrej të ndryshme nga ato të vizionit perëndimor. Ai buron nga një perspektivë e ndryshme e realitetit, botës dhe jetës. Vizioni perëndimor, dëshpërimisht, shfaq nevojën e një rishqyrtimi të tillë të ri dhe një vlerësimi të vetes nga një tjetër ideologji botërore, poaq të angazhuar me sigurinë dhe lumturinë e njerëzimit. Mbanash kësaj, vizioni i Islāmit ka bindur, sakaq, një të pestën e njerëzimit dhe i ka ushqyer ata me nje stabilitet të pakrahasueshëm emocional dhe intelektual për katërmbëdhjetë shekuj. Meritë e saj janë një numër bukur i madh i faqeve më të ndritura të historisë njerëzore, kujtesat më të shquara të arritjeve të njeriut, kulturës dhe qytetërimit.

Fakti i parë që del menjëherë në pah nga pikëvështrimi i Islāmit është se në çështjen e paqes dhe problemeve botërore mendimi perëndimor mjaftohet me reduktimin e rolit të tij në funksionalizëm. Ai i ka mohuar vetes të drejtën për të shkuar në rrënjë, në shkaqet e problemeve në mendjet dhe qëndrimet e burrave dhe grave; dhe u kënaq me manipulimin e marrëdhënieve të tregtisë dhe shkëmbimit me shpresën se një ditë, nga ana e tyre, ato do të ndikonin natyrën e njerëzve. Ka kaluar kaq kohë dhe sërish perëndimi u drejtohet këtyre taktikave mekanike, duke menduar se interesat ekonomike do të krijonin momentumin e tyre përnga paqja. Edhe çarmatimi dhe parandalimi i luftës, për të mos përmendur konfliktet më të pakta mes kombeve, u bënë subjekt i interesave të ulëta dhe funksioneve që parashikohej të kryheshin nga pjesëmarrësit pamundimshëm drejt paqes dhe pajtimit. Në asnjë moment, perëndimi nuk solli ndërmend një ndërrim të përgjithshëm drejtimi në vizionin e tij, apo në natyrën dhe qëndrimet e njerëzve të përfshirë në çdocilin konflikt ndërkombëtar. Kanalet përmes të cilëve ka udhëtuar mendimi perëndimor që prej Mesjetës kanë ngritur argjinatura të forta, kapërcimi i të cilave është i pagjastë për të. Islāmi dhe vizioni i tij i rendit botëror qëndron në anën tjetër të këtyre argjinaturave.

Vizioni i Islamit

Siç e pamë më herët në këtë ese, Islāmi lindi në një kontekst shoqëror të ngopur me padrejtësi dhe tirani, aggression dhe shfrytëzim. Përballë të gjithë padrejtësisë, Islāmi shpalli: “Zoti urdhëron drejtësinë, dashamirësinë dhe bamirësinë për të afërmit.”[8] Kundër tiranisë, Islāmi ngriti unitetin absolut të Qenies Hyjnore dhe vendosi barazinë e plotë ndërmjet njerëzve si ligj të pandryshueshëm të Zotit. Me një fshesë të vetme, ai shfuqizoi priftërinë dhe e shpalli njeriun të aftë dhe të përgjegjshëm në marrëdhënien e tij me Zotin dhe njeriun. Një varg interesash të ulët i bënë qëndresë Islāmit, por ishte paracaktuar që ai të korrte sukses. Brenda harkut të tridhjetë apo më pak viteve, ligji i tij u bë ligj nga Atlantiku në Paqësor. Moraliteti i kauzës së Islāmit qe bindës pa kushte. Profeti vetë ftoi mbretërit dhe princërit të hynin në marrëveshjen e paqes. Ata që pranuan, nuk u nganë asnjëherë nga ndjekësit e tij, dhe marrëdhëniet e paqes, respektit të ndërsjellë dhe bashkëpunimit ishin rend për shekuj me radhe.

Si në lindje ashtu edhe në perëndim, për qëllime të çështjeve ndërkombëtare, njeriu konceptohet në termat e nevojave të tij materiale apo pushtetit, thuajse përjashtimisht. Së andejmi, në shpirtin e tij lihet një zbrazëti e frikshme, sferë e një ankthi dhe shqetësimi të thellë që është injoruar plotësisht nga mendimi perëndimor i fushës. Çdo trajtim i problemeve ndërkombëtare i drejtohet simptomave, por lë jashtë hetimit përpjekjen e brendshme për posedim dhe babëzinë. Është kjo arsyeja pse çdo traktat paqeje çoi në një luftë të re dhe çdo pajtim u krijoi palëve shteg të lirë për të shpikur rrugë të reja për përplasje dhe konkurrencë të ndërsjellë. Mendimi perëndimor, që lindi nga orvatja e shtet-kombeve për sovranitet dhe pushtet etnocentrik, apo nga orvatja ndërmjet klasave reciprokisht antagoniste të shoqërisë për zotërim, nuk mund të pritej të siguronte rrugëdalje për një ndryshim rrënjësor. Duke pranuar përshkrimin hobsian të natyrës së njeriut si bellum omnium contra omnes, gjithsa mund të sillte ishte shpresa e përmbajtjes apo qetësimit dhe paqëtimit të orvatjes.

Kësifar, çfarë nevojitet është injektimi i një shqyrtimi rrënjësisht të ri. Njeriu duhet të çlirohet nga tirania e këtyrë vizioneve reduksioniste. Atij i duhet rikthyer optimizmi. Ai duhet të përkapë sërish jetën e tij si të ngritur mbi pohimin e botës, por me disiplinën që vendos ligji moral. Rishmë, atij i duhet dhënë mësimi se jeta e tij nuk kufizohet nga toka, por vijon edhe në botën tjetër, duke e ngarkuar atë me përgjegjësi për çdo gjë që bën në këtë botë. Në vend që të jetë armik dhe konkurrues i tij, ngjyruar nën termat unmensch dhe unter-mensch, njeriu tjetër është i barabartë me njeriun, vëllain dhe shokun e tij, ndihmëtarin në veprimtarinë e jetës. Vërtet, jo të gjithë njerëzit qëndrojnë në ekuidistancë nga njëri-tjetri. Çdo person qëndron në qendër të një numri të pafund rrathësh që rrokin përparësitë e tij në marrëdhëniet ndërnjerëzore. Por, asnjë ekskluzivizëm nuk mund të përligjet në ndonjërin prej rrathëve. Lëvizja e detyrimit të individit për të garantuar mjetet e jetesës si dhe lumturisë e mirëqenies, nuk duhet të ndalet në asnjë rreth, por duhet të përparojë drejt rrathëve më të jashtëm. Egoizmi dhe babëzia — imperializmi, kolonializmi dhe luftërat entike që i pasojnë — janë kryekëput fryte të kultivimit të këtillojtë të vetëm një rrethi, atij të brendshmit, në dëm të një tjetri, atij të jashtmit. Përparësitë janë, doemos, të vlefshme, por jo ekzagjerimi i tyre, që është i barazvlershëm me ekskluzivizmin dhe etnocentrizmin.

Rigjallërimi i ummetit si një pretendent në arenën botërore është i dobishëm për tërë njerëzimin. Përtej numrit të tij miliardësh, zotërimit të zonave të buta dhe tropikale të tokës dhe të një hiseje të madhe të burimeve natyrore të tokës, pasuria më e madhe e ummetit është vizioni i tij islam i rendit botëror dhe marrëdhënieve ndërnjerëzore. Por, para se dobia e këtij vizioni të mbërrijë në botë, Lindja dhe Perëndimi duhet të largojnë trysnitë ekonomike dhe ushtarake nga ummeti, dhe të ndalin fallsifikimin e Islāmit dhe keqinterpretimin e pikëpamjeve të tij. Atëbotë, do të ishte detyrë e ummetit që të paraqesë një mishërim të përkryer të vizionit të Islāmit në vete. Së andejmi, vullneti i Zotit — si vlera thelbësore aprioridhe absolute shëmbëllyer në ummetin si bashkësi botërore, shtet botëror dhe rend ndërkombëtar — do të verë në lëvizje vetiu zemrat e njerëzve drejt ndriçimit dhe udhërrëfimit, dhe si rrjedhim, drejt paqes dhe lumturisë.

Ismail El Faruki

Referenca:

[2] Ḳur’ān 2:163; 4:170; 5:76; 6:19; 18:111; 37:4. Në një fragment shumë joshës, Zoti urdhëroi Profetin dhe ndjekësit e tij pas tij me këto fjalë: “Thuaj: “O ithtarët e Librit, ejani të biem në një fjalë të përbashkët mes nesh dhe jush: se do të adhurojmë vetëm Zotin, se nuk do t’i shoqërojmë Atij asgjë (në adhurim) dhe se nuk do ta mbajmë për zot njëri-tjetrin, në vend të Zotit!” Nëse ata nuk pranojnë, atëherë thuaju: “Dëshmoni se ne i jemi nënshtruar Zotit!” (Ḳur’ān 3:64).

[3] Ḳur’ān 16:125

[4] Ḳur’ān 5:85

[5] Ḳur’ān 2:62

[6] Ḳur’ān 49:11

[7] Ḳur’ān ibid.; 31:18; 57:23; 5:3

[8] Ḳur’ān 16:90

Ismail el Faruki