Islami dhe Mijëvjeçari i Ri

Kjo ese është bazuar në një leksion të mbajtur në Xhaminë Qëndrore të Belfastit në Mars 1997.

Kush për të mirën nuk di nder

mundet duarbosh të ngelë

e kush mirënjohje shpreh përherë

Të mirat e ndjekin kudo shkel

(Ibn Ata’illah, Kitāb el-Ḥikem)

‘Islami dhe Mijëvjeçari i Ri’ — më shumë sesa një temë e madhe për një ese, dhe që, për muslimanët, kërkon të paktën dy paranteza para se të mund të fillojmë.

Së pari, Mijëvjeçari i Ri — Viti 2000 — nuk është mijëvjeçari ynë. Vajtueshmërisht, pjesa më e madhe e vendeve muslimane përdorin kësokohe kalendarin e krishterë të shpikur nga Papa Gregori i Madh dhe jo pak syresh po planifikojnë të festojnë në njëfarë mënyre. Një masë e madhe njerëzish të hutuar dhe të shekullarizuar të vendeve muslimane, rishmë po shprehim një emocion të madh: në Turqi, madje, ka një revistë me emrin Iki Bin’e Dogru (Drejt vitit 2000). Kjo gjysëm-histeri duhet të na interesojë pakgjë: si muslimanë, ne kemi kalendarin tonë. Viti 2000, në fakt, do të nisë gjatë vitit 1420 të hixhretit. Pra, pse u dashka shënuar ky rast tekefundit? A nuk është ky një shembull më shumë për ndikimin bezdisës dhe të pavend të Perëndimit?

Kjo çështje bëhet edhe më e mprehtë kur kujtojmë se sipas shumicës dërrmuese të studiuesve modern, Jezusi (a.s.), në të vërtetë, lindi në vitin 4 e.s. Pra, viti 1996 dhe jo 2000, shënoi mijëvjeçarin e dytë të mbërritjes së tij. Pas dy vitesh, festimet do të shënojnë një datë të pakuptim: në të vërtetë, një festival postmodern. E dyta, një vërejtje më pak e matshme, lidhet me aftësinë tonë për të folur me siguri rreth të ardhmes. Në këtë punim, unë propozoj të mendojmë pak rreth drejtimeve të gjasshme që mund të marrë Islami pas kapërcyellit të madh dhe të shumë-pritur të mijëvjeçarit. Por, pyetja teologjike është e mprehtë: a ia dalim dot ta bëjmë këtë gjë në një mënyrë ḥalāl (të lejuar — shën.përkth.)? E ardhmja i përket ghajbit, të Padukshmes; ajo dihet vetëm nga Allahu. Mund të jetë gjithaq e gjasshme që gjinia njerëzore të mos e mbërrijë vitin 2000, sakaq. Allahu është plotësisht në gjendje ta pështjellojë gjithë skenën përpara atij çasti. Hadithi i Xhibrilit përshkruan sesi ëngjëlli erdhi tek Profeti (Zoti e bekoftë dhe i dhëntë paqe) për ta pyetur kur do të vinte Dita e Gjykimit, dhe ai iu përgjigj thjesht ‘ai që pyetet nuk di rreth saj më shumë se ai që pyet’. Por siç e thotë Kurani i Shenjtë, ‘qiejt po pëlcasin’. Mund të ndodhë edhe nesër.

Besimet apokaliptike nuk janë të reja në historinë islame: ato u shfaqën, për shembull, në vigjilje të mijëvjeçarit islam. Imam aṣ-Ṣujūṭi, dijetari më i madh i Egjiptit mjesjetar, qe shqetësuar nga pritshmëritë nervoze të shumë muslimanëve rreth vitit 1000 të ḥixhretit. A ishte ky një lajmës i fundit të botës, siç besonin shumë njerëz?

Imam eṣ-Ṣujūṭi i zbuti këto frikëra duke shqyrtuar të gjithë ḥadīthet që mundi të gjente rreth jetës së këtij ummeti. Ai shkroi një libër të shkurtër, që e titulloi el-Keshf ʽan muxhāwezāt hādhihi-l-umma el-Elf (‘Prova që ky Ummet do të mbijetojë mijëvjeçarin’). Ai arriti në përfundimin se nuk kishte të dhëna që mijëvjeçari i parë i Islamit do t’i jepte fund historisë njerëzore. Por më kthjellueshëm për brezin tonë, ai hamendëson se hadithet që iu gjendën atij tregojnë se shenjat që do t’i hapnin udhën kthimit të Isait (a.s.) dhe Antikrishtit (el-Mesiḥ ed-Dexhxhāl) kanë më shumë gjasë të shfaqen gjatë shekullit të pesëmbëdhjetë islam; me fjalë të tjera, gjatë shekullit tonë.

Sidoqoftë këto hamendësime tërësej i nënshtroheshin vetëdijes së thellë islame të Imamit se dijenia për të ardhmen është me Allahun; vetëm profetët mund të profetizojnë.

Çfarë do të bëj në faqet që vijojnë, sakaq, nuk është të parashikoj, por të nxjerr përfundime. Allahu teʽāla mund të ndryshojë kursin e historisë tërësisht, përmes ndonjë katastrofe natyrore, apo një gjerdani luftrash shkatërrimtare. Ai edhe mund t’i japë fund për mirë historisë. Nëse kjo ndodh në tre vitet përndjekëse, atëbotë parashikimi im do të jetë i pavlerë. Gjithsa po bëj, në një kuptim është të flas mbi të tashmen, për aqsa prirjet e tashme, të pandërprera nga katastrofa, me gjasë do të ruhen në disapak vite e dekada të ardhshme.

Pse është me vlerë të reflektojmë rreth këtyre prirjeve? Sepse, unë mendoj, të gjithë ne e pranojmë se muslimanët janë përgjigjur keq dhe përgjithësisht pa sukses ndaj sifdave të shekullit të njëzetë; në fakt ndaj sfidave të tre shekujve të fundit. Të ballafaquar me ngadhënjimin e Perëndimit, ne kemi qenë të pazotë të zbulojmë se cilët ndryshime janë të pashmangshëm dhe cilave mund t’u bëjmë qëndresë.

Për shembull, në fillesat e shekullit të nëntëmbëdhjetë perandoria osmane humbi një varg luftrash shkatërrimtare përballë Rusisë. Arsyeja kryesore ishte disiplina më e lartë dhe pajisjet e mbajtura nga ushtritë moderne europiane. Por ʽulemātë dhe trupat jeniçere i bënë qëndresë çdo ndryshimi. Ata besonin se betejat fitohesh me besim dhe se armët e zjarrit e marshimet në formacione turpëronin virtytin e futūwwe, kalorësisë, një kod pothuaj samurai i luftëtarit musliman individual. Të qëlloje mbi armikun në largësi, në vend që ta shihje në sy dhe ta godisje me shpatë, shihej si një shfaqje e frikës. Kësisoj, ushtria osmane vazhdoi të pësonte humbje pas humbje karshi ushtrive më të mirë-pajisura të armiqve të krishterë.

Një tjetër rast i ngjashëm qe debati mbi shtypin. Deri në shekullin e tetëmbëdhjetë, shumica e ʽulemāve besonin se shtypi qe ḥaram. Një tekst, përveçmërisht një tekst fetar, ishte diçka numizmatike dhe e shenjtë, që duhej krijuar me kujdes dhe dashuri me anë të mjeshtërive tradicionale të kaligrafisë dhe libërlidhjes. Ekzistenca e gatshme e librave identikë — mendonin dijetarët — do ta përçmonte të nxënit e mësimeve islame dhe gjithaq do t’i bënte studentët përtacë në memorizimin e ideve dhe teksteve. Për më tepër, besohej se procesi i shtypjes dhe ngjyrosjes së faqeve ishte një akt mosrespekti ndaj teksteve që mund të përmbanin emrin e Burimit të të gjitha qenieve.

U desh një hungarez i konvertuar në Islam, Ibrahim Muteferrika, që ta ndryshonte gjithë këtë. Muteferrika mori lejen e kalifit osman për të shtypur libra laikë dhe shkencorë dhe, në vitin 1720 ai hapi shtypshkronjën e parë të Islamit në Stamboll. Muteferrika ishte një i konvertuar i sinqertë, që e përshkruan origjinën dhe besimet e tij fetare në një libër që e titulloi Risale-yi Islamiyye. Ai ishte gjithaq i shqetësuar nga prapambetja teknike dhe administrative e perandorisë osmane. Kështu, ai shkroi një libër të titulluar Uṣūl el-Ḥikem fi Niẓām el-Umem dhe e publikoi vetë atë në vitin 1731. Në këtë libër ai përshkruan sistemet qeverisës dhe ushtarakë që mbizotëronin në Europë dhe i tregoi elitës osmane se shtetet e pavarura muslimane do të mbijetonin vetëm nëse huanin jo vetëm teknologjinë ushtarake, por edhe nëse përzgjidhnin nga mesi i stileve europiane të administrimit dhe dijeve shkencore.

Dalëngadalë, paralajmërimeve të Ibrahim Muteferrikas për ngritjen e qytetërimit europian ju vu veshi dhe shteti osman nisi sipërmarrjen e diskutueshme të modernizimit të vetes, ndërsa orvatej të ruante çfarë ishte thelbësore për identitetin e tij islam.

Historia e Muteferrikas na sjell ndërmend se nëse muslimanët nuk janë të vetëdijshëm për prirjet globale të epokës së tyre, ata nuk do të reshtin të jenë humbës. Përvoja ime me muslimanët më ka dëshmuar se ne jemi papushim të hipnotizuar nga çështjet politike afat-shkurtra, por jemi përgjithësisht të paditur rreth tendencave kryesore, të cilave këto çështje u janë thjesht manifestime kalimtare.

Kjo injorancë bëhet shpeshherë shtangëse. Sa udhëheqës të botës islame sot janë vërtet familjarë me idetë që qëndrojnë në themel të modernitetit? Unë kam takuar disa udhëheqës të fraksioneve aktiviste dhe jam tronditur në çdocilin rast nga mungesa e dijes. Sa sosh mund të përmendin qoftë edhe emrin e sistemeve intelektuale kryesore të kohës sonë? Strukturalizmi, post-modernizmi, realizmi, filozofia analitike, teoria kritike dhe gjithë të tjerat janë libra të mbyllur për ta. Në vend të kësaj, ata belbëzojnë rreth ‘Konspiracionit Sionist Masonik Ndërkombëtar’, apo Bahaizmit, apo ‘Pushtimi i Ri i Kryqtarëve’ apo fantazma të këtillojta. Nëse duam të kuptojmë se pse dështojnë kaq shumë lëvizje muslimane, me gjasë duhet të nisim me pranimin se udhëheqësit e tyre thjesht nuk kanë rrokur intelektualisht botën moderne, çfarë përbën parakushtin për tejkalimin e suksesshëm të sfidave të qeverisjes islame. Një aktivist islam që nuk kupton ideologjitë e modernizmit, zor se mund të shpresojë t’i tejkalojë ato.

Një injorancë edhe më e vajtueshme mbizotëron në truallin e prirjeve jo-ideologjike të fundit të shekullit të njëzetë dhe që janë më të gjasshme për të sunduar në shekullin e ri. Për këtë arsye, nuk shfajësohem asfare pse po i diskutoj në këtë trajtesë. Si Ibrahim Muteferrika tre shekuj më parë, unë jam i shqetësuar t’i paralajmëroj muslimanët për realitetet që po marrin trajtë rreth tyre dhe që po formësojnë një botë, në të cilën, tekembramja, diskursi i tyre tradicional nuk do të gjejë zbatim. Është vetëvrasëse të pranosh se ne do të jemi të izoluar nga këto realitete. Gjithnjë e më tepër, ne jetojmë në një botë, falë një procesi të njëtimit kulturor, që përshpejtohet pandalshëm. Sot ka një xhami në Belfast dhe, ndërkohë, ka një degë të MacDonalds në Mekë. Ne mund të jemi të sigurtë në besimin dhe supozimet tona, por çfarë mund të thuhet për shumë prej të rinjve tanë? Çfarë ndodh me një student musliman në një universitet amerikan? Ai mëson mbi post-modernizmin dhe post-strukturalizmin, ideologji këto që kanë një ndikim të thellë në Perëndimin modern. Ai pyet udhëheqësit aktivistë muslimanë si t’i hedhë poshtë ato dhe, s’do mend, ata nuk munden. Në këtë mënyrë, pështjellohet edhe më shumë dhe siguria e tij në Islamin, si një e vërtetë e gjithëkohshme, lëkundet. Në këto kushte, vetëm ata më pak të mençurit do të mbeten muslimanë; një process filtrues që është, tashmë, i prekshëm në disa qarqe aktiviste.

Për këtë, të kuptuarit e proceseve në formim rreth nesh është një detyrim, një fāriḍa.

Për ta përmbledhur, kahjet kryesore të epokës sonë tejshtrihen matanë ambicieve të kësaj trajtese të shkurtër. Për këtë arsye, unë do të përqëndrohem vetëm në disapak çështje përfaqësues, jo se mund t’i shtjelloj ato plotësisht, por thjesht për të parashtruar natyrën e sfidave, për të cilat ummeti duhet të përgatitet për dekadat që vijnë. Këto tre çështje janë: demografia, ndryshimi fetar dhe mjedisi.

Më lejoni që, së pari, të marrim në shqyrtim çështjen demografike, pasi në njëfarë kuptimi ajo është më e padiskutueshmja. Prirjen e popullsisë ekstrapolohen lehtë dhe statistikat për, të paktën, njëqind vitet e fundit janë me bollëk. Parashikimet janë të besueshme nëse nuk na ndjek katastrofa: epidemia, për shembull, apo luftërat shkatërruese. Do të supozojmë se asnjëra syresh nuk do të fitojë një shtrirje të mjaftueshme që të ndikojë panoramën e përgjithshme.

Këtu gjenden disa shifra të huazuara nga vepra e Dr. Barrett World Christian Encyclopedia, e publikuar nga Oxfort University Press në vitin 1982. Unë do t’i paraqes ato në formë tekstuale dhe jo në formë tabulare, në rast se formati nuk ruhet nga shkarkimi në Web.

Në vitin 1900, 26.9% e popullsisë botërore ishte e krishterë perëndimore, ndërsa Islami numëronte 12.4. në vitin 1980 shifrat ishin përkatësisht 30% dhe 16.5%. parashikimi për vitin 2000 është 29.95 dhe 19.2%. Përqindjet për fetë e tjera janë thuajse të qëndrueshme dhe, që nga viti 1970, numri i ateistëve, beftësisht, ka pësuar një rënie të ngadaltë.

Këto shifra kanë një rëndësi të konsiderueshme. Përgjatë shekujve, raporti absolute i muslimanëve në botë ka kërcyer me një normë tronditëse. Kjo është pjesërisht rrjedhojë e konvertimit, por më ndjeshëm ka ardhur përmes rritjes natyrore. Shëndoshja demografike në botën muslimane moderne dëshmon se kjo rritje do të vazhdojë. Për shembull, kemi në dorë parashikimin e Samuel Huntington në librin e tij të ri dhe kryeneçësisht islamofob The Clash of Civilizations (Përplasja e Qytetërimeve) (fq.65–6):

“Përqindja e të krishterëve në botë, që kulmoi me rreth 30% në vitet 1980, aty ndali dhe tani po zvogëlohet dhe, me gjasë, do të përafrohet në rreth 25% të popullsisë botërore nga viti 2025. Si rrjedhojë e normave jashtëzakonisht të larta të rritjes së popullsisë, raporti i muslimanëve në botë do të vijojë të rritet në mënyrë dramatike, duke zënë 20% të popullsisë botërore në kapërcyell të shekullit, dhe duke tejkaluar numrin e të krishterëve disa vite më vonë, dhe, me gjasë, duke arritur 30% të popullsisë botërore rreth vitit 2025.

Nuk është e vështirë të kuptohet pse po ndodh kësisoj. Amerika dhe Europa kanë popullsi gjithherë më të plakura. Në fakt, një nga argumentat më të mëdhenj socialë të mijëvjeçarit të ri do të lidhet me mënyrat e duhura të sistemimit të të moshuarve. Përparimet mjekësore garantojnë një jetëgjatësi mesatare afër të tetëdhjetave. Sidoqoftë, jetëgjatësia aktive nuk është rritur kaq shpejt. Në kapërcyell të shekullit, një perëndimor mund të parashikojë të kalojë mesatarisht 2 vitet e fundit të jetës si invalid. Sot, shifra është shtatë vjet. Siç e ka nënvizuar Ivan Illich, mjekësia zgjat jetën, por nuk zgjat lëvizshmërinë krahasimisht. Këto popullsi në plakje me kostot përkatëse të kujdesit shëndetëros janë një barrë socio-ekonomike gjithnjë e më e rëndë. Departamenti i Shendëtësisë në Britaninë e Madhe njoftoi së fundmi se një recetë e re për sëmundjen e alzhaimerit është tashmë e disponueshme në Shërbimin Shëndetësor Kombëtar — por kostot e tij tregojnë se ai do të jetë i arritshëm vetëm për një pakicë të përzgjedhur pacientësh.

Nëse popullsia e Perëndimit është shumë i rëndë në majë, ajo e Islamit është e përkundërt. Sot, më shumë se gjysma e popullsisë së Algjerisë, për shembull, është nën 20 vjeç dhe gjendja është e krahasueshme kudo gjetkë. Këto popullsi të reja do të riprodhohen dhe do të përjetësojnë rritjen e ndjeshme të përqindjes së muslimanëve në të hyrë të mijëvjeçarit të ri.

Kështu pra, nëse marrim një shembull, në Magrib ndërmjet viteve 1965–90, popullsia u rrit nga 29.8 milion në 59 milion. Gjatë të njëjtës periudhë, numri i egjiptianëve u rrit nga 29.4 milion në 52.4 milion. Në Azinë Qendrore, ndërmjet viteve 1970–93, popullsitë u rritën me një norme vjetore rritjeje prej 2.9% në Taxhikistan, 2.6% në Uzbekistan, 2.5% në Turkmenistan dhe 1.9 në Kirgizi. Në vitet 1970, balanca demografike në Bashkimin Sovjetik ndryshoi në mënyrë drastike, kur muslimanët u rritën me 24%, ndërsa rusët vetëm me 6.5%. Me pothuaj siguri të plotë, kjo është një nga arsyet pse u rrënua perandoria ruse: Moska u desh të shkëpusë zonat muslimane të saj para se numrat t’i inkurajonin ato për të mbizotëruar sistemin. Edhe në vetë Rusinë, muslimanët (tatarët, bashkirët dhe shuvashët, si dhe emigrantët) janë mjaft të dukshëm, duke përfaqësuar 10% të popullsisë së Moskës dhe Shën Petërburgut.

Kjo na bën të mendojmë se rritja në zemër të vendeve muslimane do të ketë një ndikim domethënës edhe në rajonet me pakicë muslimane. Në disa vende, si Tanzania dhe Maqedonia, muslimanët do të bëhen shumicë brenda 20 vitesh. Kryesisht përmes emigrimit, popullsia muslimane e Shteteve të Bashkuara u rrit gjashtëfish ndërmjet viteve 1972 dhe 1990. Edhe në vende ku emigracioni është shtypur, rritja vazhdon. Vitin e kaluar, shtatë përqind e foshnjeve të lindur në Bashkimin Europian ishin muslimanë. Në Bruksel, shifra është një 57 përqindësh tronditës. Tashmë, Islami është feja e dytë në pothuaj çdo vend europian — me përjashtimin e vetëm të atyre vendeve si Azerbajxhani dhe Shqipëria ku ai është feja e shumicës. Nëse kahjet aktuale do të ruhen, atëherë dhjetë përqind e shtetasve europianë do të jenë muslimanë deri në vitin 2020.

Ç’domethënie ka ky ndryshim global? Tekembramja, a sjell ndonjë rezultat kjo gjë? Nga ana tjetër, ka një hadith të shumënjohur, të rrëfyer nga Ebū Dawūdi me autoritetin e Thewbānit, që thotë se do të vijë një ditë kur muslimanët do të jenë të shumtë, por do të jenë shkumë dhe flluska (ghuthā’) që rrëmbehet nga vërshimi i dallgës.

Është e vërtetë se pesha absolute e numrave gëzon më pak vlerë sot se ç’gëzonte, të themi, dy shekuj më parë, kur fitorët ushtarake vareshin nga numrat sa edhe nga teknologjia. Napoleoni do të thoshtë se ‘Zoti është në anën e batalioneve më të mëdha’ — por këto kohë, kur humra të mëdhenj ushtarësh mund të asgjësohen përmes armësh një-butonëshe, nuk është më kështu; një fakt i manifestuar nga provokimi i pashpresë dhe absurd i Sadam Husejnit gjatë konfliktit të fundit për rezervat e naftës në Gjirin Persik.

Rritja e shpejtë e numrit të muslimanëve, sakaq, ka rrjedhoja të rëndësishme. Po të mos ishte kjo, OKB-ja nuk do të kishte zgjedhur Kajron, qytetin musliman më të madh në botë, si vendin e zhvillimit të Konferencës së saj të Popullsisë në vitin 1994. Mbetet akoma siguri në numrat. Por më i rëndësishëm se numrat është psiko-dinamika e profileve të popullsisë. Popullsitë e plakura kthejnë sytë drejt vetes dhe dobësohen. Popullsitë e reja kanë më shumë gjasë të jenë energjikë dhe nxisin sigurinë politike kombëtare.

Mijëvjeçari i ri do të agojë në botën muslimane me popullsi shproporcionalisht të reja. Veç kësaj, këto popullsi do të jenë gjithnjë e më tepër urbane. Situata të tilla kanë ushqyer, historikisht, paqëndrueshmëri, trazira dhe reforma. Një shpjegim për reformacioni Protestant në Europë mbështetet në epërsinë e të rinjve në Gjermaninë urbane të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, pasojë e rregullimeve të reja agro-kulturore dhe politike. Rritja e fashizmit në Europën Qendrore në vitet 1930, i atribuohet pjesërisht rritjes së numrit të të rinjve. Në historinë islame, mendojmë shembullin e rebelimeve xhelalije në shekullin e gjashtëmbëdhjetë dhe të shtatëmbëdhjetë: ndërsa pushtimet osmane kishin reshtur, të rinjtë, që, përndryshe, do të ishin angazhuar në ushtri, u gjendën në situatë të pazënë dhe nisën një varg lëvizjesh protestuese sektare apo sociale, që shkatërruan rajone të mëdha të Anadollit.

Rigjallërimi islam i viteve të kaluara e ka pasqyruar me besnikëri këtë kahje. Një nga vendet e para muslimane që arriti një raport kulmor të të rinjve qe Irani, në fund të viteve 1970 (rreth 22% e popullsisë), sakaq revolucioni ndodhi në vitin 1979. Në vende të tjera kulmi u arrit më vonë: në Algjeri ky raport u arrit në 1989, pikërisht atëherë kur FIS po mblidhte mbështetjen më të madhe.

Në fillim të mijëvjeçarit, ky shtim i të rinjve do të vijojë në shumë shoqëri muslimane. Numri i të rinjve në të njëzetat do të rritet në Egjipt, Marok, Siri dhe Tunizi dhe disa vende të tjera. Të krahasuara me vitin 1990, prurjet e reja në tregun e punës në vitin 2010 do të rriten me rreth 50% në shumicën e vendeve arabe. Problemi i papunësisë, edhe sot akut, do të bëhet i patolerueshëm.

Kjo rritje e shpejtë, me gjasë, do t’i bëjë disa shtete të vështirë për t’u qeverisur. Regjimet e bunkerizuar në Kajro dhe Algjer, qysh tash, po përballen me rebelime që kanë përmasa të qarta demografike, aq edhe morale e fetare. Kështu që, përfytyrimi i parë i mundshëm që kemi për mijëvjeçarin e ri është: në Perëndim, popullsitë e plakura dhe statike, me kultura politike të qëndrueshme dhe egoiste; dhe në botën islame, një shpërthim të popullsisë dhe regjimet në fuqi kudo nën rrebeshin e radikalëve.

Shqyrtimi tjetër duhet të jetë: a do të mbijetojnë regjimet e bunkerizuara? Kjo është e vështirë të komentohet, sadoqë shumë shkencëtarë politikë me interes në botën islame janë rrekur ta bëjnë këtë. Përpara periudhës moderne, revoltat fshatare kishin një mundësi të mirë për sukses, pasi fuqia numerike mund të korrte fitore kundër ushtrisë së sunduesit. Sot, sakaq, përparimet në teknologji kanë bërë të mundur që regjimet ushtarake të mbijetojnë pafundësisht përballë pakënaqësisë së gjerë popullore. Shpenzo mjaftueshëm para dhe mund të shtypësh edhe të infiltruarin më gjenial apo edhe revoltën më të populluar. Kjo teknologji po bëhet më e lirë dhe, shpeshherë, u rezervohen mbi një bazë preferenciale klientëve të favorizuar të Perëndimit në Botën e Tretë. Ngjashmërisht, teknikat e hetimit dhe torturës po bëhen gjithnjë e më të përzgjedhura dhe kanë siguruar një armë efektive kundër lëvizjeve të fshehta në një varg vendesh.

Më lejoni t’ju sjell një shembull. Raporti i Amnesty International për vitin e fundit shpjegon se në Janar 1995, qeveria e ShBA-ve licensoi eksportin në Arabi Saudite të një game pajisjesh sigurie, përfshirë edhe të ashtuquajturat armë ‘topitëse’. ‘Këto armë shtiejnë thumba mbi viktimën në një distancë deri ne pesë metra përpara se të administrohet një goditje elektrike prej 40–50,000 volt. Këto armë ndalohen në shumë vende, përfshirë edhe Britaninë e Madhe.

Një shembull tjetër, po ashtu i dokumentuar nga Amnesy, është eksporti në vitin 1990 i një dhome të plotë torture nga një kompani britanike, që u instalua degën speciale të zyrave qëndrore të policisë në Dubai. Në Emirate, ajo njihet si ‘Shtëpia e Dëfrimit’. Raporti i Amnesty e përshkruan atë si ‘një qelizë e ndërtuar përveçmërisht, pajisur me një sistem tmerritës zërash të lartë, me një prodhues zhurme të bardhë dhe goditje drite të sinkronizuara të projektuara për të pulsuar sipas një frekuence që mund të shkaktojë ankth të rëndë.’

Këto janë vetëm dy raste të sofistikimit në rritje të pajisjeve të torturës, që sot u ofrohen regjimeve të bunkerizuara. Mund të shtohen në këtë listë edhe teknikat e përmirësuara të mbikqyrjes së telekomunikacionit.

Çfarë mund të thuhet për Internetin? A nuk është Interneti makineria e fundit e lirisë, që lejon përhapjen e të gjithë llojeve të pakënaqësisë, nga çdo skaj i botës në çdo pëllëmbë të tokës?

Për momentin, Interneti është i arritshëm vetëm në disa vende muslimane. Tashmë ekzistojnë të dhëna se monitorimi i linjave telefonike, që transmetojnë sinjalin, po përparon. Natyra qendërsuese e Internetit, në fakt, është bërë posaçërisht për regjimet totalitare. Një program mjaft i zakonshëm në një kompjuter të zakonshëm të atashuar në rrjetin telefonik mund të informojë në kohë reale forcat e sigurisë nëse frekuentohen faqe të ndaluara. Me instalimin e tij, hetimi dhe arrestimi janë detyra të thjeshta.

Unë besoj se ndërsa teknologjia përmirësohet, përfshirë edhe sistemet gjithnjë e më massive të survejimit, duket mjaft e gjasshme që regjitmet do të jenë në gjendje të shtypin çfarëdo shkalle pakënaqësie, me një kusht: që ajo të mos përhapet ndërmjet forcave të armatosura. Shahu u rrëzua sepse ushtria e tij i doli kundër, jo për shkak të protestave në rrugë. Sakaq, në Algjeri, revolucioni u shtyp, kryesisht sepse radikalët mendojnë se mund të marrin në dorë shtetin modern pa mbështetje nga forcat e armatosura.

Shoqëritë e qeverisura në këtë mënyrë po përjetojnë sot trauma të rënda dhe shfytyrime kulturore. Shpeshherë ato quhen ‘kultura të shtypjes-gatimit’. Pasojat e kësaj lloj shtypjeje mbi shpirtin njerëzor janë mjaft alarmuese dhe, tashmë, në botën muslimane ne shohim manifestime të sjelljeve ekstreme, që një dekadë më parë do të kishin qenë të pamendueshme.

Ky nuk është konteksti i paraqitjes së hollësive të plota të problemit të ‘ekstremizmit’, apo asaj çfarë Islami tradicional do ta quante ghuluww. Por ai është qartësisht një dukuri në rritje e tablosë sonë fetare, çka më detyron ta trajtoj kalimthi. Në Islamin e hershëm, lëvizjet e njohura si Kharixhīzëm luftuan kundër khalīfit Ali për hir të një vizioni utopik dhe purist mbi shoqërinë muslimane. Sot, në mënyrë tragjike, Khāwarīxhët janë kthyer mes nesh sërish. Kam në mendje incidente si ai në Omdurman në vitin 1994, kur aktivistë wehabi hapën zjarr mbi adhuruesit e së premtes në xhaminë Enṣār el-Sunna, duke vrarë katërmbëdhjetë veta. Për ironi, xhamia ishte vetë selefie, por ndiqte një formë të wehabizmit që nuk konsiderohej mjaftueshëm ekstreme nga aktivistët.

Në Algjeri, gjithashtu, prerjet e fyteve dhe masakrimi i fshatarëve dhe lufta ndërmjet grupeve rivale kanë shndërruar zona të mëdha të vendit në rrënoja të mjegulluara.

Shpeshherë, ne duam t’i nxjerrim pas mendsh këto lëvizje si papërshtatshmëri anësore. Megjithatë, shenjat janë se derisa kushtet që i kanë ushqyer ato të zhduken, ato do të vijojnë të rriten. Lëvizjet e rrymave qëndrore islame duket se kanë dështuar të fitojnë pushtet dhe të rinj të dëshpëruar po u kthehen alternativave më radikale. Është dukshëm e qartë se një polarizim në rritje i shoqërisë muslimane dhe i ndërgjegjes muslimane do të jetë një shenjë dalluese e shekullit të ri.

Cila është simptoma përkufizuese e Khārixhīzmit? Me një fjalë të vetme, tekfīri. Ajo është të deklaruarit e muslimanëve të tjerë si përtej kufirit, duke i bërë ata të dënjë për të vdekur. Kjo kahje u sulmua vrullshëm nga dijetarët e Islamit të ndritur klasik. Për shembull, Imam el-Ghazzāli, në librin e tij Fejṣal el-Tefriḳa bejn el-Islam we’l-Zendeḳa shpjegonte se është jashtëzakonisht e vështirë të deklarosh ndokënd jashtë Islamit për sa kohë ai thotë Lā ilāhe il-lAllāh, Muḥammedun resūlu’Llah. Sot, fëmijët sunitë të shkollave, në shumë vende, memorizojnë akoma besime si Xhewherāt et-Tewḥīd i Imam el-Laḳḳāni, që përmban vargje si:

idh xhā’izun ghufrānu ghajri’l-kufri

fe-lā nukeffir mu’minen bi’l-uizri

përderisa veç mosbesimit, gjithçka tjetër mund të falet

për një mëkat, një besimtar prej nesh mosbesimtar nuk shpallet

ue men jemut ue lem jetub min dhenbihī

fe emruhū mufeuuedun li-rabbihī

dhe kushdo vdes nga mëkati i tij pa u penduar

çështja e tij kthehet te Zoti për t’u gjykuar

Përligjia e dallimeve në fiḳḥ buronte në kuptimin e ixhtihādit. Ndërsa dallimet në përshpirtshmëri argumentohej nga sufijtë në shtjellën e idesë se et-turūḳ ila’Llāh biʽadedi enfes el-khalā’iḳ (‘ekzistojnë aq rrugë për te Zoti sa ç’janë frymë njerëzore’). Siç është shprehur Ibn el-Benna, poeti i madh sufi i Saragozës, ibarātunā shettā we-ḥusnuke wāḥidun, we-kullun ilā dhālik el-xhemāli jūshiru (shprehimet tona dallojnë, por Bukuria jote është një, dhe të gjitha shenjojnë drejt asaj Bukurie).

Diversiteti ka qenë gjithmonë një karakteristikë e kulturave islame. Vetëm kulturat mesjetare të krishtera u përpoqën ta shtypin atë. Sidoqoftë, mes muslimanëve të kësokohshëm vërehet një kahje në rritje që favorizon forma totalitare të Islamit. ‘Çdocili që nuk bie në ujdi më mua, është mëkatar — thërret aktivisti i ri — dhe do të përfundojë në ferr’.

Kjo mendësi të sjell ndërmend tekfīrin Khārixhīt, por që të mund ta kuptojmë pse ajo po rritet në gjirin e ummetit modern, na duhet të përkapim jo thjesht e vetëm historinë formale, por edhe psikohistorinë e gjendjes sonë. Lëvizjet fetare nuk janë thjesht e vetëm shprehje e doktrinave dhe shkrimeve, por edhe e shpresave dhe frikërave të komuniteteve njerëzore. Në kohët e sigurisë, teologjitë priren të jenë të hapura dhe pajtuese. Por kur komuniteti i besimtarëve ndjehet i kërcënuar, ekskluzivizmi është rrjedhoja më e gjasshme. Sakaq, ummeti nuk është ndjerë kurrë më i kërcënuar se sot.

Edhe në Mbretërinë e Bashkuar, dukuria e tekfīrit po rritet njëtrajtësisht. Ekzistojnë fraksione në qytetet tona, që besojnë se ata janë të vemtit që do të shkojnë në Parajsë. Nëntëdhjetë e nëntë përqind e njerëzve që e quajnë veten musilmanë nuk janë asfare muslimanë, duke fyer në mënyrë të pahijshme koherencën morale të Allahut.

Ne mund ta përkapim me më shumë lehtësi këtë gjendje psiqike nëse pranojmë se ajo shtrihet universalisht. Jo vetëm në Islam, por edhe në Krishtërim, Judaizëm, Hinduizëm dhe Budizëm, ekziston një prirje e dukshme drejt ekskluzivizmit fraksional. Në Krishtërim, nuk është e nevojshme të shkojmë më larg se davidianët e David Korresh, 89 prej të cilëve vdiqën gjatë një sulmi të trupave të ShBA-ve mbi fermën e tyre në Teksas tre vite më parë. Davidianët besonin se ata ishin të vetmit të krishterë të njëmendët — të gjithë të tjerët do të digjeshin në Ferr.

Në Japoni, edhe feja përgjithësisht e paqshme e Budizmit është ri-formuar nga kjo prirje. Në fillim të vitit 1995, sekti Aum Shinrikyo lëshoi gaz nervor sarin në sistemin nëntokësor të Tokios, duke vrarë njëmbëdhjetë njerëz dhe duke shpënë 5,500 të tjerë në spital. Udhëheqësi i tyre shpirtëror Shoko Asahara, për dhjetë vite me radhë kishte predikuar nevojën për të përmbysur rendin e korruptuar në Japoni dhe për t’a shndërruar vendin në Shambalën e vërtetë. Siç u shpreh ai ‘sfera jonë do të përhapet nëpër popull dhe do të ushqejë zhvillimn e mijëra njerëzve besim-drejtë.’ Në librin e tij Nga Shkatërrimi në Zbrazëti ai shpjegon se vetëm ata që besojnë në Budizmin autentik dhe të ruajtur siç mësohej nga Aum mund të shpresojnë të mbijetojnë korrupsionin dhe shkatërrimin e botës. Budistët jo-Aumë nuk janë budistë të vërtetë, tekembramja.

Mbi bazën e këtij lloj tekfīri, aid he 12,000 pasuesit e tij blenë një bllok fabrikash në shpatet e Mount Fuxhi, ku ia dolën të prodhojnë gaz nervor dhe virus botuliniumi. Mëkatnuesit e kulturës jo-budiste të Japonisë do të vuanin të parët — mendonin ata. Por ata thurën plane të hollësishme për veprime terroriste në Amerikën e Veriut. Besohet se, nëse sekti do të ishte lejuar të vepronte edhe për gjashtë muaj, dhjetëra mijëra njerëz do të kishin vdekur nga sulmet e sektit në Shtetet e Bashkuara, që shiheshin si burimi i madh jo-Budist i botës së errët të së keqes.

Është e rëndësishme të vërejmë paralelet e ngushta ndërmjet Aum Shinryo-kyo dhe grupeve moderne të tekfīrit në Lindjen e Mesme. Diagnoza ështe e njëjtë: besimi i pastër është injoruar dhe shtrembëruar nga një elitë dhe procesi është organizuar nga Amerikanët. Këtu buron nevoja për t’u tërhequr nga dhe për të mohuar shoqërinë — ideja e Tekfīr we’l-Ḥixhra që frymëzoi grupin e Shukri Mustafa në Egjiptin e fundviteve 1970. Në qarqe të brendshme secrete, të përzgjedhurit e veçuar mblidhen për të planifikuar veprime në stil ushtarak ndaj sistemit. Ata janë të pandjeshëm ndaj vuajtjeve të civilëve — pasi ata janë apostatë dhe meritojnë të vdesin në çdo mënyrë. Sulme të tilla do të parafytyrojnë, në një mënyrë më shumë të vagullt dhe optimiste, ardhjen e besimtarëve të vërtetë në pushtet dhe shuarjen e të gjitha interpretimeve të tjera të fesë.

Kjo ide e tekfīr we’l-ḥixhra, në terma strukturorë, është një dukuri globale. Antarët e tyre janë zakonisht të arsimuar, pothuaj në të gjitha rastet me një sfond shkencor e jo artistic. Teknologjia nuk hidhet tej, por kultivohet me zell. Ndërtimi i bombave bëhet një formë e disiplinuar e adhurimit.

Unë besoj se kjo prirje, që është ushqyer më shumë se ç’është asgjësuar nga shtypja e regjimeve, do të rritet me relativisht ndjeshëm ndërsa kapërcejmë pragun e fundshekullit. Ajo do të vijojë të përlyejë emrin e Islamit, duke qëlluar turistët, apo shpërthimet në objektiva të vegjël në sulme irrituese që më shumë forcojnë sesa dobësojnë regjimet. Me gjasë, ajo do ta ndajë lëvizjen islame në mënyrë fatale. Kësisoj, ajo do t’u japë regjimeve një pretekst më shumë për të shtypur dhe marxhinalizuar fenë në shoqëri.

Kërcënimi i herezisë neo-Kharixhīt është, kësisoj, real. Sakaq, ai do të ekzistojë përkarshi sfondit të një shndërrimit gjithnjë e më trazues. Tash është koha të hedhim vështrimin në të fundmen e tri çështjeve tona: tema e degradimit të mjedisit natyror, një nga çështjet madhore të neglizhuara islame në epokën tonë — me gjasë edhe më e rëndësishmja e të gjithave.

Ngrihen një tog pyetjesh këtu. Qartësisht, ndërsa lëmë pas mijëvjeçarin e dytë, planeti është në një formë fizike mjerisht të varfër nëse krahasohet me vitin 1000. Materializmi, i krijuar në gjirin e nocioneve të Reformacionit mbi botën si e rënë dhe nga etika kapitaliste protestante, ka udhëhequr përdhunën banditeske të Nënës Tokë. Fytyra e tokës, kudo, është shformuar. Miliona tonelata mbetjesh toksike qarkullojnë tashmë në oqeane, rrinë pezull në stratosferë. Ndotjet hormonale dhe plastike kanë shkaktuar një rënie prej 50% në pjellorinë e burrave në Mbretërinë e Bashkuar. Çdo ditë, 12 specie të rëndësishme zhduken. Çdo formë e jetës tjetërfar nga e jona, dhe me gjasë edhe ajo e kafshëve shtëpiake, është ekzekutuar nga holokausti i modernitetit. Katastrofa BSE është një shenjë e qartë e asaj çfarë mund të gjendet në brendësi: analizat qeveritare kanë pohuar se 30,000 britanikë mund të vuajnë sëmundjen Creuzfeld-Jakob për shkak të konsumimit të mishit të kontaminuar. Ndërsa teknologjia përparon, gafa të ngjashme shkencore mund të zhdukin gjithaq pjesë të mëdha të racës njerëzore.

Por çështja më e ngutshme dhe më e pamohueshme mjedisore, të cilën në e marrim me vete në mijëvjeçarin e ri, është ngrohja globale. Për njëqind vite, ne kemi çliruar gazra serrë në qiej dhe tani kemi nisur të kuptojmë se duhet paguar një çmim. Çfarë na duhet është të drejtojmë vëmendje të afërt mbi këtë çështje, jo më pak pse ajo do të ndikojë mbi vendet islame në mënyrë më mjaft më radikale sesa Perëndimin. Për fat të keq, pak njerëz në botën muslimane duken të interesuar për këtë çështje; dhe, kësisoj, bëhët ngutshmërisht e domosdoshme që të kujtohemi mbi seriozitetin e situatës.

Për vite me radhë, shkencëtarët qeveritarë talleshin me idenë e ngrohjes globale. Bor Takimi i Rios mbi Tokën në vitin 1992 demaskoi në sytë e një botë në ankth se tashmë ishte e qartë se faktet e shkencëtarëve nuk mund të përballen më asnjë argument. Bota po nxehet. Gazrat industrialë në atmosferë po e shndërrojnë planetin tonë në një serrë, duke e kthyer mbrapsht nxehtësinë në vend që ta lejojnë atë të shpërndahet në hapësirë.

Këtu në Angli, ngrohja globale vërehen edhe nga qytetarët e zakonshëm. Regjistrimet e temperaturave ruajnë të dhënat që prej treqind vitesh, por të dhjetë vitet më të nxehta kanë ndodhur pas vitit 1945, ndërsa tre prej pesë më të nxehtëve i takojnë dekadës së kaluar (1989, 1990, 1995). Furnizimi me ujë është njësoj i çrregullt. Janari i 1997 ishte më i thati i prej dyqind vitesh. Stuhitë në detë janë përkeqësuar aqsa industria e naftës në Detin e Veriut po instalon tubacione, sepse detrat janë shumë të ashpër për anijet-çisternë

Cilat janë shifrat e sakta? Çuditërisht, ato duken të vogla. Rritja në temperaturën mesatare ndërmjet viteve 1990 dhe 2050 do të jetë 1.5 gradë Celsius, që duket e parëndësishme. Por rritja e temperaturës që 4000 vite më parë i dha fund epokës së fundit të akullit ishte vetëm2 gradë Celsius. Studimet kanë vërtetuar se mbulojat polare të akullit kanë nisur të shkrijnë, çka tregon përse niveli i detit ngjitet me pesë milimetër çdo vit. Në vende si bregu i Norfolk të Veriut, BE-ja shpenzon miliona stërlina për pritat e reja prej betoni për të ndalur detin. Sa gjatë mund të mbahen edhe pritat më të përsosura, nuk është e qartë.

Prapëseprapë, për Perëndimin, lajmi i keq është i përzier me të lajmin e mirë. Ngritja e temperaturave, me gjasë, do të ishte e mirëpritur. Brenda tridhjetë viteve, do të jetë e mundur të kultivohen portokalle në disa pjesë të Anglisë jugore. Tashmë, llojet e farërave të blera nga fermerët pasqyrojnë vetëdijen se verat janë më të ngrohta dhe dimrat më të thatë. Po asnjë katastrofë e madhe nuk duket se rrezikohet.

Cila është situata, ndërkaq, në botën muslimane? Në takimin e Rios, shumë vende muslimane u paraqitën të painteresuara për çështjen. Në të vërtetë, vendet që lobuan më fuqishëm kundër kontrolleve mjedisore ishin shpeshherë muslimane: shtetet e Gjirit, Brunei, Kazakistani dhe të tjerë. Arsyeja e këtij lobimi ishte se ekonomitë e tyre varen nga nafta. Shkurtoni emetimet e gazrave nga automjetet në rrugët e Perëndimt, apo kaloni prodhimin e elektricitetit në burime të qëndrueshme si uji apo era, dhe ato vende do të dështonin tërësisht.

Ende mungon një vetëdijë e mjaftueshme në qarqet muslimanë mbi gjëmën e madhe klimatike që do të përvijohet në mijëvjeçarin tjetër. Megjithatë, kini parasysh disa pararendës të katastrofës, që kanë mbërritur tashme. Në vendet sahele të Afrikës — Çad, Mali dhe Nigeri, që kanë popullsi mbi 90% muslimane, reshjet bien dhjetë përqind çdo dekadë. Shkretëtira e stërmadhe e Saharasë po zmbadhohet edhe më shumë, ndërsa gllabëron kullotat anësore dhe tokat e punueshme në skajet e saj jugorë. Thatësira shkatërrimtare që pikëlloi së fundmit Sudanin përfundoi me përmbytje katastrofike.

Çdo hartë klimatike do të tregojë që bujqësia në shumë vende muslimane është një aktivitet periferik. Në Algjeri, një ulje tjetër prej 15% në reshje do të asgjësojë pjesën më të madhe të tokave të kultivueshme të mbetura, duke përplasur valë të reja migrantësh në qytete. Një situtatë e ngjashme mbizotëron në Marok, ku thatësira më e keqe në mbamendjen e popullit mori fund vetëm në vitin 1995. Jemeni ka vuajtur nga ndryshimet në sjellja e musoneve në Oqeanin Indian — një pasojë tjetër e ngrohjes globale. Në Bangladesh problem nuk është kufizimi në furnizimin me ujë — por është prania e tepërt e tij. Përmbytjet janë, tashmë, normale çdo tre apo katër vite, kryesisht për shkak të shpyllëzimit në Himalaje, që pakësojnë mbajtjen e ujit nga toka.

Dr. Norman Myers i Universitetit të Oksfordit parashikon se rreth vitit 2050 ‘rritja e nivelit të detit dhe luhatjet në bujqësi do të shkaktojnë 150 milion refugjatë. Këtu përfshihen 15 milion refugjatë nga Bangladeshi dhe 14 milion nga Egjipti.’

Megjithatë, kjo shifer nuk përfshin emigracionin e prodhura nga pasojat dytësore të ndryshimeve klimatike. Ato valë të vrullshme të njerëzisë do të destabilizojnë qeveritë dhe do të prodhojnë luftërat. Shteti-komb modern nuk e lehtëson migrimin: Bangladeshasit, përpara vitit 1948 mund të lëviznin në pjesë të tjera të Indisë, por me Copëzimin, ata janë ngjeshur brenda kufinjve të tij, Epidemitë, gjithaq, janë të gjasshme për t’u përhapur. Disa shtete ishullore, si Maldivet apo Komoret, do të zhduken tërësisht nën dallgë dhe popullsitë e tyre do të duhet të vendosen tjetërkund.

Rishmë, përsëris se këto parashikime nuk janë skenarë të fundbotës. Ato janë mjaft më të këqija. Unë thjesht po citoj parashikimet e shkencës bashkëkohore, siç paraqitet në raportet të Bashkimit Europian dhe Departamentit Britanik të Mjedisit. Është e vërtetë se po fillohet të merren masa për të kufizuar çlirimin e gazrave serrë. Sidoqoftë, edhe nëse nuk do të çliroheshin më gazra në qiell, temperaturat do të vijonin të rriteshin për të paktën njëqind vite, për shkak të gazrave që qarkullojnë tashmë në atmosferë.

Më lejoni që të përfundoj me disa reflektime mbi tri temat e mësipërme.

A janë këto zhvillime mbi ekuilibrin shkak për optimizëm, apo për shqetësim? Ne e dimë se Profeti i Bekuar (s) pëlqente optimizmin. Ai gjithashtu u mësonte njerëzve tewāk-kulin — mbështetjen mbi planin e mirë të Allahut. Megjithatë, ai u mësonte njerëzve edhe se lidhja e deveve është një formë e mbështetjes në Allahun. Pra, si duhet t’i mendojnë opsionet e tyre përgjatë pak dekadave të ardhshme?

Një numër çështjesh qëndrojnë këtu. Me gjasë, më e rëndësishmja syresh është kultivimi i një udhëheqësie të informuar. Përmenda më lart se pjesa më e madhe e udhëheqësve muslimanë nuk janë në gjendje të ofrojnë udhërrëfimin intelektual, që ndihmon të rininë e zgjuar t’u qaset sfidave të sotme. Nëse pyet një aktivist musliman mesatar si të vërtetoni pavërtetësinë e një post-modernisti, ai nuk do të mund t’ju ndihmojë shumë. Mendjet tona janë varrosur. Megjithatë, ne nuk përbuzim vetëm kahjet intelektuale. Mjedisi, gjithaq, është një katastrofë kërcënuese, që nuk ka tërhequr asfare vëmendjen tonë. Me shumë mundësi, aktivistët tanë do të jenë duke mbytur retorikën kundërshtare mbi mënyrën e saktë të mbajtnes së duarve gjatë faljes, ndërsa frymëmarrin të shkulmën e fundit të oksigjenit të mbetur në vendet e tyre. Ata duken kryekrej pavramendas ndaj problemit.

Gjithsa thamë duhet ndryshuar. Gjatë udhëtimve në botën islame, konstatova mes rinisë muslimane entuziazëm pamatë për Islamin dhe një zhgënjim aspak më të paktë me udhëheqësinë. ʽUlemātë tradicionalë gëzojnë mirësinë dhe përkorjen që na nevojitet, por atyre u mungon një dinamizëm i njëmendtë; udhëheqësit e fraksioneve radikalë kanë rënë në lakun vetëkënaqës të ekskluzivizmit dhe tekfīrit; ndërsa udhëheqësit e rrymave kryesore rigjallëruese, sinqerisht, janë shpeshherë jashtë realitetit. Të rëndë si edhe paksa të pasigurt, të kapur në grackën e një pamësie ‘ideologjike’ mbi Islamit, ata nuk kuptojnë ndërlikueshmërinë e botës së sotme, ndërsa të rinjtë tanë mendjehapur e shohin atë mjaft afër.

Si pasojë, është e ngutshme nevoja që të themelohetn institucione, që të trajnojnë të rinjtë dhe të rejat si në disiplinat tradicionale të Sherīʽatit, ashtu edhe në gjuhën intelektuale dhe kulturore të botës së sotme. Diçka e ngjashme me këtë është bërë në të shkuarën: mendoni rreth medresesë Niẓāmīe në Bagdad, ku jepte mësime el-Ghazzāli, që nxiste jo vetëm diturinë e fiḳḥut, por edhe të teologjisë filozofike në traditën greke. Na duhet një el-Ghazzāli i ri sot: një gjeni i përkorë i ushqyer shpirtërisht, që mund të përkapë mendimin shekullar dhe ta përgënjeshtrojë atë, e jo vetëm të çirret e të shfrejë mbi të.

Pra, krijimi i një udhëheqësie të përshtatshme është përparësia e parë. E dyta duhet të jetë evoluimi i stileve të daʽwas, që mund të veprojnë përkundër detyrës së pagjasë të përmbysjes së regjimeve të bunkerizuara. FIS i shpalli luftë shtetit algjerian dhe gjer më sot nuk ka arritur asgjë veç shndërrimit të një pjesë të madhe të vendit në një fushëbetejë. Nuk ka mundësi fitoreje në situata të tilla, nëse ushtria nuk korruptohet. Egjipti, Tunizia, Siria dhe pjesa tjetër janë raste të ngjashme.

Një strategji alternative e daʽwas, në njëfarë kuptimi ekziston tashmë. Në shumë prej këtyre vendeve, përveçmërisht në Egjipt, rryma kryesore Ikhwān el-Muslimīn drejton një sistem të gjerë mirëqenieje, që shërben për t’u kujtuar masave statusin e epërm etik të vlerave tradicionale islame. Ai model meriton të zgjerohet. Por ekziston edhe një mundësi tjetër, që nuk e konkurron atë, por i ndajshtohet asaj. Është modeli i veprimtarisë së daʽwas në Perëndim.

Muslimanë të Rinj, si unë, i janë mirënjohës Allahut për niʽmetin (mirësinë — shën.përkth.) e Islamit — por nuk mund të themi se i jemi mirënjohës ummetit. Islami, në teologjinë dhe praktikën historike të tij, është një fe misionare — një prej feve të mëdha misionare, krahas Krishtërimit dhe Budizmit. Dhe, ndërsa Krishtërimi dhe Budizmi janë të organizuar shkëlqyeshëm për konvertimin, Islami nuk ka një veprimtari të tillë, të paktën në dijeninë time. Bālighū ʽannī we-lew ajeh (‘Përçoni nga mesazhi im, qoftë edhe një varg të vetëm’) është një urdhër profetik që na detyron të gjithëve. Është një farḍ ʽajn, apo një farḍ kifāje — ne kemi treguar mosbindje ndaj të dy kuptimeve.

Dhjetë vite më parë, në Francë u shfaq një libër i titulluar D’Une foi l’autre, les conversions a l’Islam en Occident. Autorët, të dy gazetarë karriere, zhvilluan intervista të gjera me muslimanët e rinj në Europë dhe Amerikë. Përfundimet e tyre janë të qarta. Pothuaj të gjithë të konvertuarit e arsimuar në Islam vijnë nga dera e përshpirtshmërisë islame. Në mesjetë, tarīḳatet sufije qenë mjeti i vetëm i suksesshëm i islamizimit të rajoneve minoritare muslimane si Azia Qëndrore, India, Afrika me ngjyrë dhe Java; dhe panorama ruhet ende sot.

Pse duhet të jetë ky rasti? Epo, çdo musliman i ri mund t’ju japë përgjigje. Perëndimorët, së pari, nuk kërkojnë një shteg moral, apo një ideologji politike, apo një lloj identiteti special — si tre ofertat e ofruara nga lëvizjet islame aktuale. Atyre u mungon një gjë dhe ata e dinë këtë — jeta shpirtërore. Që këtej, t’i japësh një perëndimori mesatar të arsimuar një libër të Sejjid Ḳutb, për shembull, apo të Mewdūdit, me gjasë nuk do të ketë asnjë ndikim, madje rrezikon të provokojë një zmbrapsje. Por jepini atij apo asaj një përmbledhje me poezi shpirtërore islame dhe reagimi do të jetë përnjëherësh më pozitiv. Është një fakt i jashtëzakonshëm që poeti fetar më i shitur në Amerikën moderne është i yni Xhelālud-Dīn Rūmi. Megjithë dallimin e pamatë kohor dhe vendit të largët të origjinës së tij, ai lë pas çdo poet fetar të krishterë.

Ata që vramenden për çështjen e daʽwas në Perëndim, përgjithësisht refuzojnë ta marrin në konsideratë këtë. Gjithëherë ata ndjekin versione të kufizuara ideologjike të Islamit, që janë të përshtatshëm vetëm për statusin e tyre kulturor dhe nuk kanë pikë lidhjeje me problemet e perëndimorëve modernë të arsimuar. Ne duhet ta tejkalojmë këtë gjendje. Duhet të përfitojmë nga dashuria e Perëndimit modern ndaj përshpirtshmërisë islame — dhe gjithaq ndaj artit dhe mjeshtërive islame. Kësodore, ne mund të vjelim frute të mëdha, in shā’Allah. Nëse Perëndimi i ngjan një kështjelle, atëbotë ne mund t’i qasemi atij nga pozita më e fortë, duke e provokuar politikisht dhe ushtarakisht atë, siç bëri absurdi Sadam Husejn; në të cilin rast ne do t’u shkaktojmë më shumë poshtërim dhe shkatërrim popujve tanë. Ose mund të zbulojmë ato zona të mbrojtjes së tij që janë rrënuar dhe dobësuar. Ato janë, thelbësisht, fushat e përshpirtshmërisë dhe estetikës. Miliona të rinj perëndimorë janë të pakënaqur sa me materializmin e botës së tyre, aq edhe me doktrinat e Krishtërimit, dhe kërkojnë strehë në grupet dhe kultet e Epokës së Re. Ata njerëz duhet të jenë pjesëtarë të natyrshëm të Islamit — ndërsa ne vijojmë t’i përbuzim ata.

Ngjashmërisht, dhe për të njëjtin public, ne duhet të theksojmë përgjigjen kumbuese teologjike të Islamit ndaj problemit të mbrojtjes së mjedisit. Kurani është më i pasuri nga shkrimet botërore në theksin e tij mbi bukurinë e natyrës si një teofani — një meẓher — e emrave Hyjnorë.

Si një musliman perëndimor, që kupton çfarë i vë në lëvizje dhe i ndikon perëndimorët, ndjej se duke i nënvizuar këto dy çështje, Islami pozicionuar drejt jo thjesht për të lulëzuar, por për të mbizotëruar skenën fetare të shekullit të ri. Vetëm Allahu e di vërtet të ardhmen. Por mua më ngjan se jemi në një udhëkryq, të cilit mijëvjeçari i është një simbol i dobishëm, sado aksidental. Ai do të jetë edhe guri i megjes që shënjon shembjen përfundimtare të Islamit si një traditë e pasur intelektualisht dhe shpirtërisht në paqe me veten, ndërsa ai udhëheq gjithnjë e më shumë një zonë të mbipopulluar dhe të kequshqyer të kaosit. Ose do të vijë në vete, të braktisë qorrsokakun e një ekstremizmi të pakuptimtë dhe të nisë të luajë rolin e tij të natyrshëm në botë, si një moral dhe shpirtëror.

Ndërsa hedhim vështrimin rreth nesh në kaosin dhe përçarjen e kësobotshme të ummetit, mund të pyesim nëse është e besueshme një mundshmëri e tillë. Por jetojmë në një kohë kur e ardhmja është sinqerisht e diskutueshme në një mënyrë pothuaj të pashembullt. Ideologjitë, që më parë pengonin apo përndiqnin Islamin, si Krishterimi ekstrem, nacionalizmi dhe Komunizmi, po vyshken. Ernet Gellner, antropologu i Kembrixhit e ka përshkruar Islamin si ‘fenë e fundit’ — e fundit në kuptimin e të besuarit të vërtetë se shkrimet e tij janë të domosdoshme.

Nëse kemi guximin të besojmë se ajo çfarë kemi trashëguar apo zgjedhur është njëmend e vërteta absolute, atëherë optimizmi do të tingëllonte shumë i arsyeshëm. Dhe unë jam optimist. Nëse muslimanët ia dalin të ruajnë gjakftohtësinë e tyre dhe të mos ndjekin shtegun shekullarizues të ngritur nga kundërshtarët e tyre, apo të shkelin në rruginën e verbër të ekstremizmit, atëherë ata do të mbizotërojnë botën, ashtu siç bënë dikur. Kësodore, mendoj se kemi të drejtë të shpresojmë mjaft arsyeshëm, ata do t’ia dalin të pohojnë rishmë pa mëdyshjen e dështimit material, fjalët sfiduese dhe të gjithëkohshme we kelimetu’Llāhi hīje’lʽuljā, ‘dhe fjala e Zotit është më e larta’.

Abdul Hakim Murad

Përktheu: Vehap Kola